Талхан

Сагаан ба украинынхи (хара) хилээмэ

Талхан (ᠲᠠᠯᠬ᠎ᠠ) гү, али хилээмэ (< ород: хлеб) гээшэ гурил зэргые тусхай жороор уһан, эһээгшэ, хоолой дабһан зэргэтэй холижо хүрэнгэтэй зуурмаг баряад шанаха хүнэһэнэй бүтээгдэхүүн юм. Хилээмэдэ улаан буудай ба хара таряанай гурил (заримандаа кукуруза, арбай) ашаглана. Мүн жэгнэхэ, шараха зэргэ аргаар талха барижа болодог. Талха үзэм, һамар зэргые хүрэнгэдөө холижо, ороожо, дээрэнь табижа бариха боломжотой. Хүрэнгэеэ нимгэн түрхэжэ баридаг, хоолой сода холижо баридаг талха эһээгшэ хэрэглэхэгүйгөөр хэжэ болодог байна. Талха хүн түрэлхитэнэй гол хоолой нэгэ юм.

Түүхэ

Дунда зуунай талха баригша

Эртын хүнүүд буудайе үрэ таряа шэгээр хүнэһэндөө хэрэглэдэг байһан болон уламаар шулуун дээрэ табижа шулуугаар тээрмэдэжэ толхёод уһатай холижо зутан хэлбэритэй болгон эдижэ эхилһэн байна. Тэрэниие шарабал амта шанараа удаан хадагалдаг болохые мэдэжэ, шараха болоһониинь анханай талха гэгдэдэг болон эртын Месопотамида МЭҮ 6000 жэлэй үеһөө буудай таряалдаг байһан тула тэрэ үедэ талха бии болоһон. Тэрэ үеын талханда эһээгшэ мөөгэнсэр нэмэдэггүй байһан тула хүбхэгэр бэшэ, хабтагай, хатуу зүйл байһан гэжэ үзэдэг.

Зутанг тэрэ шэгээр хэдэн үдэр байлгабал, эһээгшэ мөөгэнсэр болон һүн хүшэлэй нян наалдан, аяндаа эһэжэ、гашуун амтатай хүрэнгэ бии болоно. Тэрэниие анха муудаһан зүйл гэжэ үзэжэ хаядаг байһан болобошье хаялгүй шараһаниинь эдижэ болохоор үлэ барам хүбхэгэр зөөлэн болохые оложо мэдэһэнээр эһэһэн талха бии болоо һэн. Эртын Египетдэ МЭҮ 2000 оной үедэ али хэдын эһэһэн талха мэдэдэг байба.

Талхые анха обьёосоор хэдэг байһан болобошье шэниисын талха үлүү амтатай ушар аажамаар ехэнхи талха шэниисын гурилаар хэдэг болоо. Мүн эһэлдэлые түргэдхэхын тулада эһээгшые нэмэжэ үгэхэ болоһон байна.

Эртын Ромада бүри талханай алаабхи хүрэтэр бии болоо һэн. Помпей хотодо хэһэн археологиин малталтаар тэрэ үеын талха элирһэн байдаг. Тэрэ үедэ шулуун тээрмээр буудайгаа тээрмэдэжэ, гурил болгодог байһан ажа. Юрэнхыдөө талха хэхэ арга дунда зууниие хүрэтэр бараг хубилаагүй юм.

Харин пеэшэн бии болоһоноор талха бариха технологи маша хурдан хүгжэжэ, түрэл бүриин талха бии болон, үндэр хүсэн шадалтай талханай үйлэдбэринүүд бодоо.