Эртын Египет

Гизын пирамидануудай Хафрын Пирамида болон Ехэ Сфинкс

Эртын Египетай Шэнэ Улас үеын эзэлэгдэһэн газар.

Эртын Египет (грекээр Αἴγυπτος ба латаар Aegyptus), өөрын нэрэнь Та-кемет, Та-мери, Та-уи ба бусад (транслит. егип. tA-kmt, tA-mrj, tA-wy), Кеми (копт. Kὴμε) — Хойто Африкын газар нютагта Нил мүрэнэй хүнхэрдэ буюу одоогийн Египетай газар нютагта байһан соёл эргэншэлтэ улас юм. Эртын Египетын соёл эргэншэл МЭҮ 3150-да оной үедэ фараоной ударидалган дор дээдэ ба доодо Египетай улас түрые нэгэдхэһэн гүрэн байһан ба саашад 3 мянган жэлэй турш бата бэхэ оршон тоготножо байгаа.

Түүхэ

Иероглиф үзэг бэшэгдэһэн өөрын нэрэ
	tA-kmt — Та-кемет «Хара газар»
	tA-mrj — Та-мери «Зэтүүгэй газар»
	tA-wy — Та-уи «Хоёр газар»
	jd-bwy — Иде-буи «Хоёр эрьенүүд»

Египетай нэрэ гададай нэрэ (экзоним) болоод грек хэлэнэй «Айгюптос» (грекээр Αἴγυπτος) үгһээ гаралһан байна. Энэ Латин хэлэндэ Эгиптус (латаар Aegyptus) болоһон, хойшо Европын хэлэнүүдтэ ороһон. Буряад болон Монгол нэрэнь Ород Египетһээ гаралһан юм.

Энэ 3 мянган жэлэй түүхэнь 5 хубаагдажа түүхэндэ бэшэгдээ. Энэнь:

• Түрэтэй уласһаа үмэнэхи Египет — МЭҮ 10000-3100. Энэ үе бол фараонуудай ударидалгада орохоһоо үмэнэхи үе юм. Тэрэ үеын оршон һуугшад Нил мүрэнэй һаба хүнхэрэй оршомоор газар таряалан, мал ажахы эрхилжэ амидаржа байһан. Эртын уралиг Нил мүрэнэй дээдэ хэһэгтэ амидарха Египетнүүдэй дунда дэлгэржэ, шабар амһартые бүтээжэ эхилһэн.
• Хуушанай хаанта улас (ородоор Древнее царство) — МЭҮ 4-3 мянган жэл. МЭҮ 3150: Туухэндэ Мэни хаанай үе гэбэ. Тэрэ үедэ Мэни хаан (Грек гаралтай хүн байһан) Нил мүрэнэй дээдэ ба доодо Египетнүүдые бугдыень нэгэдхэн захиржа байһан үе. Анханай ниислэл Мемфисые байгуулһан.
• Дундада хаанта улас (ородоор Среднее царство) — МЭҮ 16 зуун хүрэтэр.
• Шэнэ хаанта улас (ородоор Новое царство) — МЭҮ 11 зуун хүрэтэр.
• Персиин үе — МЭҮ 11-4 зуун, 6-4 зуун. МЭҮ 2055—1650. Египетай эдэй засаг болон худалдаа үндэр хүгжэһэншье ударидагша лидернүүдэй хоорондо хагарал зүришэл ехэ байһан ушар һарнин бутаржа, Вавилоной хаан Хаммурапиин хүсэндэ абтахад бэлэн болоһон байна.
• Эллиниин үе — МЭҮ 4-1 зуун. Птолемейн уласай дотор байһан Египет.

Эгээн эртын Египет уласай гаралга

Египетай газарай һуури түлэбэри палеолит үедэ эхилһэн. МЭҮ 10—6 мянган зуунда саг уларил шииглиг байгаад Египетай нүүдэг яһатанууд Нил мүрэнэй саваннада ажа һууһан.

Эртын хаанта улас (МЭҮ 3000 — 2800 он оршом)

Англи: Early Dynastic Period; Ород: Раннее царство

«Нармерэй палеткэ»

Энэ үе сагта түрүүшын хоёр обог удамай захиргаалыень хабаадуулна. Энэ үе уһажуулгын ажахын хүгжэлээрээ, шулуун ба зэд зэбсэгэй һайжаруулаараа, гончарна түхэреэнэй ухаалан зохёоороо, агсаанай наймаанай үргэдхэлээрээ тодорхойлогдоно. Энэ үедэ улас түрын засаглал болон бэшээшэ-түшэмэлэй туһалагша бүлэг бии болоо; номархуудһаа ударидалһан захиргаанай аймагууд — номууд байгуулагдаһан; гуримтайгаар дээрмэдэлгын кампанита ажалнууд ябажа эхилһэн: урда Кушда (Нубида), баруун хойто Ливи эсэргүү болон Синайн хахад аралай (зэд баинтай) бедуинууд эсэргүү..

Обог удамууд :
I династи II династи	— домог сууда ороһон династинууд, Чени (грекээр Тинис) ниислэлтэй.

Хуушанай хаанта улас (МЭҮ 3000 — 2800 он оршом)

Англи: Old Kingdom; Ород: Древнее царство

III-дугаар обог удамай Джосер хаанай титимнэлгын эхилһэн. Энэ үедэ хүдөө ажахы, дархалга, наймаан ба барилга хүгжэлжэ үргэлжэлнэ. Бүлгэмэй газар эзэмдэлгэ хажуугаар үмсын газар эзэмдэлгэ бии болоһон. Дээдэ сайдһаа (тчати, визирь) ударидалһан албан хойрогой аппарат бүхэ болоо. Аха тайлга тахигша байһан бүхы газар болон харьяата эзэлэд байһан фараоной хүсэ шадал дээдэ туйлдаа хүрэнхэй; эртын номуудай изагууртад ордоной хүмүүн болоһон.

Таряашадһаа болон хари хүнүүдһаа (Куша гүрэнэй хүнүүд) бүридэнги байһан тогтомол сэрэгүүд. Бурханда тоолоһон фараонуудай хизааргүй засагай үзэлиинь асари ехэ булаша пирамидануудай барилгада бэелүүлэгдэһэн, илангаяа III—IV-дугаар обог удамай сагта (Снофру, Хеопсой, Хефренэй, Микеринэй пирамиданууд). Барилгынгаа ябажа байха сагта таряашадай ба богоолой хүдэлмэри үргэн байгаа.

Обог удамууд:
III династи IV династи V династи VI династи VII династи VIII династи	— V династиһаа гадна, Инбу-хедж (грекээр Мемфис) хотын гаралгатай болон ниислэлтэй династинууд.

Нэгэдүгээр забһарай үе (МЭҮ 2250 — 2050 он оршом)

Англи: First Intermediate Period; Ород: Первый переходный период

МЭҮ 23—22 зуунда Египет хэдэн үһөөрхэлдэһэн аймагта ба уласуудта задарба. Энэнь уһалууриин түхеэрэлгын унал болон хүдөө ажахын һандаран олгобо. Нил мүрэнһээ холын газарда үмсын газар эзэмдэлгэ хүгжэлээд бүлгэмэй газар эзэмдэлгые түрибэ. Дархалга болон наймаан хотуудай ургалтые хангаба. Химараан дээрэһээ гараһан дайн дажар дүниинь гүрэнэй нэгэдхэлгэ. Хойтодо Гераклеополиин (Нени-несу) номархууд (IX ба Х обог удам) дэгүүр гараа, урдада — Фивы (XI обог удам) дэгүүр гараа. Фивын династи илаба. МЭҮ 2050 он оршом I Ментухотепай үедэ гүрэниинь Фивын гегемони дараа дахяад нэгэдхэһэн байгаа. Фивы ниислэл болоһон.

Обог удамууд):
IX династи X династи	— Дээдэ Египетай Нени-несу (грекээр Гераклеополь) хотоһоо гараһан обог удамууд.

Дунда хаанта улас (МЭҮ 2050 — 1700 он оршом)

Англи: Middle Kingdom; Ород: Среднее царство

Холбооһон

Ород хэлээр сахим газарууд:

• История ДРЕВНЕГО МИРА
• Ассоциация по изучению Древнего Египта «Маат», Москва;
• Центр египтологических исследований РАН;
• Религия, история и культура Древнего Египта;
• Aegyptica. Подсайт СПб ИВ РАН;
• Обзор переводов с египетского языка на русский;
• Египтологический изборник.

Бусад сахим газарууд:

• The Egypt Arcһive
• Ancient Egypt: History and Chronology
• Тутанхамон на сайте-галерее Insecula
• Egyptian Royal Genealogy
• Digital Egypt for Universities