Бэшхүүр

Дэлхэйн янза бүри бэшхүүрнүүд

Бэшхүүр (ᠪᠢᠰᠭᠢᠭᠥᠷ) — хүнды сэхэ хэлбэритэй лимбэ зэргые хэрэглэн үлеэжэ дуугаргаха хүгжэмэй зэмсэг юм.

Бэшхүүрые Росси, Беларусь, Украинада дудка, Азербайджанда balaban гү, али düdük, Хойто Кавзаз, Узбекистан, Гүржидэ дудук, Хитад guan (хитадаар 管), Түрэгтэ mey, Япондо hichiriki (篳篥 (ひちりき)) гэжэ нэрлэдэг байна.

Баялиг бэшхүүр

Бэшхүүрые эртэ үеһөө шажанай зан үйлэ, сүм хиидэй хурал номдо үргэн хэрэглэжэ байгаа. Энэ зэмсэг болбаа хотонгоос гаралтай болоод хожом Хитад улас хэрэглэн, Тан уласай үедэ гадаада бии болгоһон аймагай хүгжэмдэ оролсуулан хэрэглэжэ байһан, тэрэнһээ хойшо Сүн улас уламжалан хэрэглэжэ байһан ушар Сүн уласһаа Ехэ Монгол Улас хүгжэмдөө оролсуулан хэрэглэжэ байгаа. Энэ зэмсэгынь хулаһан хонгёон дээрэ 3 нүхэтэй, амһарыень алтаар үйлдэһэн болоод амһарынь дэрбэгэр, дээдэ үзүүртэнь нарисажа биибээр үлеэнэ. Энэһээ өөр нэгэ зүйлэн бэшхүүр байһаниинь хонгёое модоор үйлдэһэн ба бэень охор, нюур талада 7 нүхэтэй, ара таладаа нэгэ нүхэтэй, зүүн талын хажуу доро нэгэ нүхэтэй, дээдэ үзүүртэ хэрээһэн үгы байна. Мүнөөнэй сүмэ дуган, хэрэглэжэ байдаг зэмсэг мүн гэжэ. Монгол бэшхүүрынь 6 нүхэтэй, нүхэн бүринь нэгэ даруул гү, али нэг эгшэг ажа.

Гандан Тэгчэнлин хиидтэ «Тунгалаг эхэ» гэдэг дуунай ая байха болоод бэшхүүрээр хүгжэмдэхэдэ зорюулһан 6 шугамтай, 6 хуруунай, 6 даруулын хүдэлөөниие (2 гарай 3, 3 хургаар) хүгжэмдэхэ байдалаарынь зурааһата нотоор тэмдэглэһэн байна. Уг бэшхүүрынь европынхи бэшхүүрэй гарай барилһаа өөр баруун гарын барилынь дээдэ таладаа байгаа. Энэ зэмсэгые эртэ үеһөө гуули, зэд, модоор урладаг байһанай дээрэ элдэб нүлөөһөө хамгаалжа түмэр зэдые муудхахагүйн тулада 8 үнэртэнээр арюулан тусхай даабуу, торгомсог эдлэлдэ боожо хадагалдаг байгаа. Эндэ: зади, хаши гүргэм, зандан, агар, габар, эдээр хүгжэмэй аялгуу, шанар хэрэглэхэдэнь нүлөөтэй байгаа һэн. Бэшхүүрые 1960 ондо хүгжэм уралигша, түрын шагналтан Д. Индрээ анха гууляар эхэ загбар гаргажа найрал хүгжэмэй хүгэндэ зохисуулан үйлдээ һэн. Дараань 1964 ондо баяжуулһан бэшхүүриые хэһэн. Эндэ: 6 эгшэгые 12 болгожо бага наймасын (октавын) си бемольһоо дээшэ 2 наймаса үлүү багтаамжатай болгожо, улас хубисхалай 40 жэлйэ ойн сэнгүүнэй арадай найрал хүгжэмэй бүрэлдүүндэ оруулаа һэн. Энэһээ хойшо 5 жэлэй дараа хүгжэмэй зохёолшодой шаардалгаар уг загбарай дахуу даруул нэмэжэ, хүгые тохируулан бага наймасын си бемольһоо 2 наймаса үлүү (12 эгшэгтэ) хахад шаталалаар эгшэглэхээр хубилгаһаниинь монгол арадай, һунгадаг болон оршон үеын хүгжэмэй зохёолшодой бүтээлһөө хүгжэмдэхэ үргэн боломжые нээжэ үгэһэн юм.

Буряад бэшхүүр

Монголшууд үндэһэнэй найрал хүгжэмые баяжуулха зорилгоор 1960 ондо анха бишыхан бэшхүүрые абажа загбар шэнээр гарган абяа хүгжэмдэхэ боломжогүй 6 эгшэгые, 13 бүтэн (тон) болгожо бага наймасын си бемольһоо хоёр наймаса бүтэн шаталал (тон) эгшэглэхэ болгоо һэн. Арадай хубисхалай 40 жэлэй ойн сэнгүүнэй үндэһэний найрал анха эгшэглүүлээ һэн. Энэһээ 5 жэлэй дараа дахин баяжуулжа хоёр наймаса хахад шаталалаар эгшэглэхэ сараатай болгоһоноор үндэһэнэй болон һунгадаг хүгжэмдэхэ бүрин боломжотой болоо һэн.