Гэсэр
«Абай Гэсэр» (ᠠᠪᠠᠢ ᠭᠡᠰᠡᠷ < түбэдөөр གེ་སར་རྒྱལ་པོ) гэжэ баатаршалгата үльгэр эртэ холын сагта буряад арадай дунда мүндэлһэн арадай аман зохёолой эрхим жэшээ болоһон юм. Түбэд, Монгол, Буряад, Сагаан Монгол зэргэ түб Азиин олон арад түмэнэй дотор үргэн дэлгэрһэн туули юм. «Гэсэрые» «Жангар», «Монголой нюуса тобшоо» зохёолнуудай хамта Монголшуудаймнай эртын удха зохёолой гурбан орьёл гэдэг.
Бии болоһон сагһаан хойшо олон үндэһэтэндэ тараһан ба одоошье Түбэд, Үбэр Монгол, Хүхэ нуурта хайлагдажа бай дэлхэй дээрэхи эгээн ута амиды үльгэр юм. Олон үндэһэтэндэ тараһанайнгаа хубида үндэһэтэн бүриин онсолигые шэнгээһэн олон янзын хубилбаритай.
«Гэсэр» хэмжээнэй хубида ехэ томо ута үльгэр юм. Мүнөө үедэ эмхдхэгдэһэн байдалһаа үзэбэл, Түбэд үндэһэтэнэй хубилбаринь лэ гэхэдэ ниитэ 120 үлүү бүлэг, сая үлүү мүр шүлэг, хорин сая гаруй үгэтэй юм. Бүлэг, мүр, үгын тоонь эртын Вавилоной «Гильгамешэй үльгэр», грекүүдэй «Илиада», «Одиссей», Энэдхэгэй «Рамаяана», «Махабхарата» зэргэ дэлхэйн нэрэтэ табан туулиин ниилбэриһээшье ехэ байдаг юм.
Эгээн анхалан 1716 ондо монгол хэлээр модон бараар хэблэгдэһэн болоод энэһээ үмэнэшье олон бэшэмэл эхэнүүд байһан.
Буряад хубилбари
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Энэ үльгэр олон хоног соо хөөрэгдэдэг байгаа. «Гэсэрые» хөөрэдэг үльгэршэд үсөөн бэшэ һэн. Тэдээнэй дунда түүхэдэ үлэһэн үльгэршэд гэбэл, манай тон һайн таниха Аполлон Тороев, мүн баһа Маншууд Имегенов, Пёохон Петров, Папа Тушемилов болон бусад. Үльгэршэдэй «Гэсэрые» хөөрэхэдэ эрдэмтэд, зохёолшод ханамжатайгаар бэшэжэ абадаг һэн. Мүнөө манай танилсаха «Арадай баатар Гэсэр» гэжэ үльгэр мэдээжэ поэт Николай Гармаевич Дамдинов таанад, һурагшадта, ойлгогдохоор, тобшоор, хуряангыгаар найруулан бэшэһэн байна. Урданай сагта буурал толгойтой гэсэршэ үбгэн зөөлэн олбог дээрэ дабшалжа һуугаад, тодо хонгёо хоолойгоор шагнагшадай зүрхые хүдэлгэн, үльгэр түүрээдэг һэн.
Тэдэнэй хөөрөөгөөр 1900-аад онуудһаа эхилээд 1940-өөд онууд хүрэтэр, эрдэмтэд ба зохёолшод «Гэсэрые» ханамжатайгаар бэшэжэ абаа. Тэдэ бэшэжэ абтаһан бүлэгүүдые уран зохёолшо Намжил Гармаевич Балданай согсолон нэгэдхээ һэн. Буряад хубилбариин «Гэсэр» согсолборинь түрүүшынхеэ 1959 ондо Улаан-Үдэдэ хэблэгдээ. Иимэ үльгэрнүүд бэшэ арадуудташье бии. Кыргызүүдэй «Манас», хальмагуудай «Жангар» энэ тоодо ороно.
Холбооһон
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- Бурятская версия в блоге "Эпическая сила"
- персонаж монгольского эпоса Архивировалһан 25 хоёр һара 2006 оной.
- Дугаров Б. С. Этнос и культура. Культ горы Хормуста в Бурятии Архивировалһан 28 гурба һара 2022 оной.
- Работы А. Л. Барковой
- Неклюдов С. Ю., Тумурцерен Ж. Монгольские сказания о Гесере. Новые записи. М., 1982;
- Nekljudov, S.Ju. Mongolische Erzählungen über Geser. Neue Aufzeichnungen (mit Ž. Tömörceren). Wiesbaden, 1985; рец. Gy.Kara in: Acta Orientalia Hung., T. XL (2-3), Budapest, 1986, p.339-341;