Фернан Магеллан

Фернан Магеллан
Fernão de Magalhães
Ажал үйлэ:	далайгаар ябагша
Түрэһэн үдэр:	ок. 1480 оной
Түрэһэн газар:	Саброза, Португал
Эрхэтэнэй харьяалал:	Королевство Португалия[d]
Наһа бараһан үдэр:	1521 оной 4 һарын 27
Наһа бараһан газар:	Мактан, Филиппин
Гарай үзэг:

Фернан Магеллан (португалаар Fernão de Magalhães 1480 он - 1521 оной 4 һарын 27) Португалай далайшан, эрэлшэн ба түүхэндэ анха удаа Европоһоо баруун тиишэ Номгон далайе гатлан Дэлхэйе бүтэн тойроһон аялалые ударидаһан хүн юм. Тэрээр Португалын Себросад түрһэн ба бага байхадаа ордоной дагуулаар орһон байна. 1505 ондо 25 наһатайдаа анханай уһан онгосоной аялалда гаршээ. 1512 ондо Лисбонда бусажа ерээд дараа жэлэнь Марокко дахи тулаанда оролсоһон ба энэ үедээ баруун хүлдөө шарха абаһанһаа үүдэн хүл муутай боложээ. Магеллан Португалһаа гаршье Испанида ошоһон болоод тэндэ гэрлэһэн байна.

Дэлхэйе тойрон аялһан

1517 ондо Магеллан Испаниин хаан 1-р Карлоста бараалхахдаа Малакка арал уруу баруун зүгээр шиглэн ябаха уһан замай эрлэйн талаар айлдажа, өөрыгөө дэмжүүлжэ шадаһанаар аялалай багаа бүрдүүлжэ чадажээ. Хаан түүнэй яриае ихэдэ таашаан хүлээжэ абаһан болоод аялалай багын ударидагшаар томилһон байна. 1519 оной 9 һарын 20-нд тухайн үеын байладаанай уһан онгос болох Тринидад (110т) Trinidad, Сан Антонио (120т) San Antonio, Консепшон (90т) Concepcion, Викториа (85т) Victoria, Сантьяго (74т)Santiago гэһэн 5 хүлэг, ниитэ 270 багай гишүүдтэйгээр Санлукар дэ Барамэда Sanlucar de Barrameda боомтоһоо хүдэлжээ. Атлантын далайе гаталһанай дараа, Урда Америкын эх газарай урда зүг уруу шиглэн уруудан ябаһан ба 1520 оной 1 һарын 9-нд Рио дэ ла Плата мүрэндэ тулжа ошибэ. Тухайн үедэ энэ мүрэные Номгон далай уруу гараха хоолой гэжэ бодосгоожо байһаншье Магеллан сайтар нягтлан шэнжэлһэнээр хоолой бэшэ болохые тогтооһон ажа. Урам хугарһан багиинхан урдын нэгэн аралда үбэлые үнгэрөөхөөр шыдһэн ба найдбар таһарһан хүлэгын гишүүдэй дундаха бухимдал нь 3 хүлэг хамарһан мүргэлдөөндэ хүргэһэн гэдэг. Мүргэлдөөн 5 үдэрын дотор намдажээ. Бага 1520 оной 8 һарын 24-нд аяллаа дахин үргэлжлүүлжэ улам урагшаа шиглэн ябаһан ба замда Сантьяго хүлэг эбдэршэ сүйржээ. Мүн оной 10 һарын 21-нд хайжа байһан үрнэдын далай уруу гараха замые олобо. Энэнь одоогын Магелланай хоолой юм. Гэбшье энэхүү хоолойе гатлаха хүндэ хэсүү замда багын хамагай томо хүлэг болохо Сан Антонио ихээхэн хоол хүнэһэ ашаһан шигтээ Испани уруу бусажа зугтаһан байна. Иинхүү Магелланай аяллын бүрэлдэхүүн 3 онгостой боложо хосробо.

Номгон далай

Викториа хүлэг онгос

1520 оной 11 һарын 28-нд Магеллан болон түүнэй бага хоолойе гатлан томо далайда гаршээ. Энэ уудам далайгаар аялах замда нэгэшье шуурга тааралгүй тайбан дүлгөөн байһанда баярлаһан Магеллан "Номгон далай" нэрые үгэһэн ажээ. Гэбшье үүнһээ сааша дахин тамын зам угтажа байлаа. Далайда гараһанһаа хойшо эсэс түгсэгэлгүй ехэ уһан үргэлжлэн, дундань хүнгүй 2 арал таарһаншье 100 үдэрын турша хоол хүнһэ сэлбэж шадалгүй үлсэжэ зобһон байна. 1521 оной 3 һарын 6-нд арай гэжэ хүн амидардаг арал таарша хоол хүнһэ дээрэмдэһэн болобошье нютагай ергэдэд эргээд дээрэмдүүлжээ. Энэнь одоогой Гуам арал гэжэ үзэдэг. 3 һарын 16-нд Филиппинэй хамагай урда хэһэг болохо Хомонхон аралда хүрэбэ. 3 һарын 28-нд Филиппинэй Сэбү аралда ошибо. Тэндэ буухдаа удаан хугасаанда абшье ябаһан малай зарс болохо Энрикэг элшээр ябуулһан ба тэрээр тэндэхын уугуул хүмүүсын хэлэные ойлгожо байлаа. Энэнь урида зүүн зүг уруу гарһан далайн замда таарһан малай хэлтэй дахин таарһан буюу өөрөөр хэлбэл Магеллан дэлхэйе бүтэн тойрһон гэһэн үгэ юм.

Үхэл ба аялалай түгсэгэл

Магеллан болон түүнэй багынханай аялһан зам

Сэбү арал дээрэ Ударидагша болохо Ража Хумабонтой уулзаж, түүные Христын шажанда итгүүлдэг. Ражаг Хаан гэжэ хүлээн зүбшөөрэхые ойро оршомын аралуудһаа шаардаһан болобошье хүршэ Мактан аралай толгойлогшо Лапу Лапу эсэргүүсэжэ Магеллантай дайтаба. Энэхүү тулаанда Магеллан ялагдажа 4 һарын 27-нд амиа алдажээ.

Үлэһэн хүлгын бишыхан маша сөөхүүл байһан болоод нилээдэ эбдэрһэн Консепшон онгосоо Сэбү аралда шатаажа хаяба. Ингээд һүүлшын 2 хүлгын ахмадууд ахлан дахин замдаа гаршье, төөршье будилһаншье 1521 оной 11 һарын 8-нд анха зорижо гарһан баряа болохо Малакка (Молука) аралда хүрлээ. Ехэ хэмжээнэй халуун ногоо ашаһан Тринидад хүлэг эбдэршье томо засбар хэхэһээ аргагүй болоһон байна. Ингээд Викториа хүлэг дүүрэн халуун ногоо ашаад гансаар Үрнэдые шиглэн хариха замда гараһан болоно. 1521 оной 11 һарын 21-нд аралһаа хүдэлһэн Викториа онгос 1522 оной 9 һарын 6-нд Испанида бусажа ерэһэн болоод 3 жэлын аян замһаа эсэн мэндэ бусажа ерэһэн юрдөө 18 хүн байлаа. Магелланай аялал Дэлхэй бөөрэнхэй гэдэгые нотолһон ба Ехэ Нээлтын үедэ маша томо нүлөө үзүүлһэн гэжэ үзэдэг.