Цинь Шихуанди

Цинь Шихуанди
	Цинь Шихуанди
	秦始皇帝
Түрэһэн нэрэ:	Ин Чжэн (嬴政)
Түрэһэн үдэр:	не ранее МЭҮ 259 оной 1 һарын 27 и не позднее МЭҮ 259 оной 2 һарын 24
Түрэһэн газар:	Ханьдан, Чжао улас
Эрхэтэнэй харьяалал:	Цинь улас; Цинь[d]
Наһа бараһан үдэр:	не ранее МЭҮ 210 оной 7 һарын 10 и не позднее МЭҮ 210 оной 8 һарын 10
Наһа бараһан газар:	Сиань, Цинь улас
Гарай үзэг:

Цинь Шихуанди (хитадаар 秦始皇帝, Qín Shǐ Huáng-dì; МЭҮ 259 — МЭ 210 он), жэнхэни нэрэ Ин Чжэн (хитадаар 嬴政, Yíng Zhèng) — Хитадай Цинь уласай түрүүшын эзэн хаан. Цинь уласай Чжуансян вангай хүбүүн, тэрэ 13 наһандаа хаан шэрээндэ һууба. Хаан шэрээндэ һууһанһаа хойшо Лао Ай (嫪毐) болон Люй Бувэй (呂不韋) хоёрые хүнөөжэ Ли Сы (李斯) болон Вэй Ляо (尉繚) хоёрто этигэн түрэдэ олон жэл ажалуулһан. 39 наһандаа өөр 6 уласые нэгэдхэн Цинь эзэнтэ гүрэниие байгуулһан. 50 наһандаа аялжа ябаад наһа бараа. Амиды байгаа үедээ сагаан хэрэмые байгуулһан. Анха удаа цзюнь сянь (郡縣, засаг захиргааны байгууламжа аймаг һомотой удха тэнсэнэ) дүрэмые хэрэгжүүлбэ. Хитад хэлэнэй бэшэг үзэгые нэгэдхэбэ. Цинь хэмжүүрые тогтообо. Баһа бэшэгэй сургаалтанай ном бэшэгые хоригложо галдажа шатааһан, маша олон зохёолшые алажа хүнөө.

Намтар

Цинь Шихуанди бол Хитадай эртын түүхэдэ Цинь уласай түрые үндэһэлэн байгуулһан хаан юм. Тэрэнэй түрэлхи нэрэнь Ин Чжэн гэдэг. Байлдаанта уласуудай һүүлшын үеэр Цинь улас эгээн хүсэрхэг боложо, дурнын зургаан уласые нэгэдхэхэ нүхэсэл бүридһэн байгаа. Цинь Ин Чжэн анха хаан шэрээнээ һууха үедэ наһа бага байһан болохоор чинсан Люй Бувэй (呂不韋) тэрэнэй үмэнэһөө түрын үйлэ хэрэгые ударидажа ябуулаа бэлэй. Манай тоололой үмэнэхи 238 он гэхэдэ Ин Чжэн түрэ засагай үйлэ хэрэгые бэешэлэн ударидажа, Люй Бувэйе чинсангай тушаалһаан сүлөөлһэн болоод Вэй Ляо (尉繚), Ли Сы (李斯) хоёрой зэргэ хүнүүдые дэбжүүлэн хэрэглэһэн байна. Манай тоололой үмэнэхи 236 онһоо 221 ониие хүрэтэрхи хугасаада Чу (楚), Хань (韓), Ци (齊), Вэй (魏), Янь (燕), Чжао (趙) зэргэ зургаан уласые залгаар мүхөөгөөд, олон хоу-гийн хэһэглэн эзэлһэн Байлдаанта уласуудай үеэе (戰國時代) эсэс болгожо, Хитадай түүхэ дээрэ нэгэдһэн, олон үндэһэтэнтэй, түблэрһэн эрхэтэ тогтолсоото түрэ засаг — Цинь уласые байгуулһан бэлэй.

Манай тоололой үмэнэхи 221 ондо Ин Чжэн өөрөө эзэн хаанда үргэмжэлээ. Ин Чжэн бүхы Хитадай хэмжээдэ хэһэглэн соёрхсон тогтолсоое сусалжа, цзюнь сянь (郡縣 - «аймаг һомон») гэһэн засаг зархигаанай тогтолсоо хэрэгжүүлбэ. Хаанай шууд ударидалга доро түбһөө цзюнь сянь хүрэтэр ноёрхолой бүрин механизм тогтооһон байгаа. Цинь уласай хуушан хууляар үндэһэ болгон, зургаан уласай хуулиин зарим заалтые абажа ашаглажа, нэгэдэһэн хуули дүрэм болбосоруулан гаргажа хэрэгжүүлбэ. Урдахи зургаан уласай изагууртад баядые Наньян, Ба Шу (Сычуань можо) зэргэ газар руу нүүлгэжэ, тэдэнэй хагалан бутаргаха ажаллалга хэжэ дахин бодохоһоо һэргылһэн байна. Баһа эргэд эрхэтэдэй зэбсэг хадагалхые хориглохо зарлиг гаргажа, хураажа абаһан зэбсэгүүдые усадхаһан байгаа.

Дотоодо бодолго

Эдэй засагай талаар таряалангай хүгжүүлэн худалдаае хизгаарлаха бодолго хэрэгжүүлэн, феодалай газар эзэмшэлэй тогтолсооной хүгжэлые дэмжэһэн байба. Манай тоололой үмэнэхи 216 ондо газар эзэмшэжэ бай газарай эзэд болон өөһэдөө газар таряанай ажал эрхэлжэ байдаг таряашад засагай газарта газар эзэмшэлэйнгээ тоо хэмжээе бүридхүүлжэ, алба татабари тушаахад хүрбэл, тэрэнэй газар эзэмшэлэй үмсын эрхэнь засагай газарта зүбшөөрэгдэжэ тэрэнэй хамгаалалда байха болоно гэжэ захирамжа гаргаһанаар газар эзэмшэлэй хубиин үмсын тогтолсоое тогтоожо эхилһэн байгаа. Байлдаанта уласай үеын Шан Янгай тогтооһон шэгнүүр хэмжүүрээр бүхы Хитадай нэгэдэһэн стандартын шэгнүүр хэмжүүр болгоһон ба бүхы Хитадай мүнгэнэй тогтолсоое нэгэдэлтэй болгобо. Бүхы Хитадай уһа хуурайн зам харилсаае хүгжүүлхын түлөө, баһа «тэргые тогсон замаар ябуулха» дүрэм хэрэгжүүлэн, Сяньянһаа Янь, Ци, У болон Чугай олон газар хүрэхэ шэглэлээр зам заһаһан болоод Сяньянһаа Юньянгаар ﹙云阳, одоогой Шаньси можын Чуньхуа хотын баруу хойноор﹚ дамжан Цзюцюаньда ﹙одоогой Үбэр Монголой Өөртөө Заһаха Аймагай Бугата хотын баруун хэһэгтэ﹚ шууд нэбтэрхэ зам гаража, баруун урдада нютагай аймагта Цзаогоуһоо Сянцзян мүрэн болон Лицзян мүрэндэ нэбтэрхэ Линцюй һубаг (靈渠) нээһэн байна.

Соёл үзэл һанаанай талаар, Цинь уласай ниитын хэрэглээнэй үзэг бэшэгээр үндэһэ болгон бага гор үзэг зохёолгожо, бүхы Хитадта зарлан хэрэгжүүлбэ. Баһа хатуу хархис эрүүгэй хуули хэрэгжүүлээ. Манай тоололой үмэнэхи 221 ондо Цинь Шихуанди зарлиг буулган, олон зүйлэй ном сударые шаталгажа, хубиин һургуули эрхэлхые сусалһан байна. Тэрэнэй дараагаар Цинь Шихуандиин түлөө мүнхэрхэ хубилган эм бэдэржэ ябаһан Хоушэн, Лушэн тутааһанай уламаар уг хэрэгтэ 400 үлүү бэшэгтэн холбогдоһоноор Цинь Шихуанди зарлиг буулгажа, тэдэниие бүхэниие Сяньянда нүхэндэ булажа алаһан байна. Энэ бол Хитадай түүхэдэ «бэшэг сударые шатаажа бэшэгтэниие амидаараа булаһан» (焚書坑儒) үйлэ хэрэг юм.

Гадаада политика

Цинь Шихуанди хаан шэрээнээ һууһанайнгаа дараа, ехэ жанжан Мэн Тяньда (蒙恬) ехэ сэрэг үгэжэ хойто тиишэ дайлуулан Хүннүе сохюулһан болоод баһа Байлдаанта уласай үеын Цинь, Чжао, Янь гурбан уласай хойто хэһэгээр бариһан Сагаан хэрэмые хоорондоо холбожо, баруун талыень Линьтаоһоо ﹙臨洮, одоогой Ганьсугай Минь сянһаа﹚ эхилүүлэн зүүн талыень Ляодунда хүргэһэн түмэн газарай ута Сагаан хэрэмые байгуулһан байгаа. Сагаан хэрэмые байгуулһан ябадалынь морин дээрэһээ харбажа намнахада шадамар Хүннүшүүдые хориглоходр үүргэ гүйсэдхэжэ, Цинь уласай хаанта түрын ноёрхолые саашада бэх жүүлэн, хилын хамгаалалтые тогтоборитой болгоһон юм. Байюэ (百越) арад аймагые дайлан дахуулһанайнгаа дараа, Гуйлинь, Сянцзюнь, Наньхай зэргэ цзюнь гэһэн засаг захиргаанай байгууламжануудые байгуулба. Цинь уласай һүүлшын үедэ цзюниин тоо анха нэгэдхэхэ үедэ 36 байһанһаан нэмэгдээд 40 гаран хүрэһэн байгаа.

Үхэл

Цинь Шихуанди зургаан уласые нэгэдхэһэнэйнгээ дараа, гоо үзэсхэлэнтэ Эпан-гун (阿房宫) гэһэн ордон харша болон Лишань уулын бунхан байгуулһан болоод баһа таба удаа ехэ хэмжээтэй аялал хэжэ, хүрэһэн газар болгондоо шулуу һиилүүлжэ сахюусанда даалгаһан байгаа. Yхэшэгүй мүнхын хубилган эмые олохын түлөө, баһа сахюусанда залбарин хубилган эм хайгша Сюйдэ ﹙Сюй Фуда﹚ хэдэн мянган охин хүбүүн дагуулан зүүн тэнгис рүү эльгэжэ, сахюусанда даатгалган хубилган эм хайлгаха зэргэ ажалда тон ехэ хүрэнгэ мүнгөө болон хүн хүсөө зарсуулһанаар арад эргэдэй зоболон зүдүүрые улам нэмэгдүүлһэн байбай. Манай тоололой үмэнэхи 210 оной 7-р һарада Цинь Шихуанди үбшэнэй уламаар үхөө.

Цинь Шихуандиин үхэһэнэй хойно Чжао Гао ба Ли Сы хоёр һара эзэн хаанай үхэлые нюуба. Нюуса хэлсээнэй үрэ дүндэ Эрши Хуан тэрэнэй залгамжалагша болобо.

Бунхан

Цинь Шихуанди бүхы Хитадые нэгэдхэһэнэй дараахиһаа эхилэн өөртөө зорюулжа бунхан байгалуулһан байгаа. Тэрэ бүхы хитадһаа 700 мянган хүниие татажа, 40 жэлэй хугасаа хэрэгһэн бунханаа байгуулаа. Тэрэниие наһан эсэс болотор бунханииень байгуулжа дууһаагүй байгаа. Цинь Шихуандиин бунханиинь хитадай Шаньси можын Сиань хотын дүүргэдэхи Лишань уулада байрладаг юм. Бунханай хүреэлэнгэй талмайнь 56 хабтагай дүрбэлжэн километр, бунханай һууринь ехэ түлэб дүрбэлжэн хэлбэритэй, һууринь хойшо урагшаа 350 метр ута, зүүн тиишэ баруун тиишэ 345 метр үргэн, үндэрынь 76 метр байдаг. Бунханиинь юрэнхыдөө пирамида субарганай хэлбэритэй. Хитадай археологуудай шэнжэлэн тодолһоноор энэ бунханай 4 талаар баһа дагалта болгожо оршуулһан онгодо булшан болон бунхан байгуулһан хүнүүдэй 500 гаран булшан юм байна. Дагалта булшанда Цинь Шихуандиин тэргэдэ һуухые бэлэгдэһэн зэд гуулиин тэргэ мориной булшан, ордоной адуунай бэлгэ тэмдэг болгожо хэһэн адуунай булшан болон Цинь уласай эрэлхэг баатарлиг сэрэг армиин бэлгэ тэмдэг болгожо хэһэн сэрэг мориной жагсаалай булшан зэргэ бии. Цинь уласай сэрэг мориной жагсаалынь дэлхэйн наймадахи гайхамшаг гэгдэжэ.

Зүүлтэ

Ном зохёол

Сыма Цянь. Исторические записки. Перевод Р. В. Вяткина. т. 2 (гл. 6 «Основные записи [о деяниях] Цинь Ши-хуана»)
Сыма Цянь. Исторические записки. Перевод Р. В. Вяткина. т. 7 (гл. 85 «Жизнеописание Люй Бувэя»)
Сыма Цянь. Исторические записки. Перевод Р. В. Вяткина. т. 8 (гл.86 «Жизнеописания мстителей: жизнеописание Цзин Кэ»)
Сыма Цянь. Исторические записки. Перевод Р. В. Вяткина. т. 8 (гл. 87 «Жизнеописание Ли Сы»)
Переломов Л. С. Империя Цинь — первое централизованное государство в Китае (221—202 гг. до н. э.) // Академия наук СССР. Институт народов Азии. — М.:
Ульянов, М. Ю. Цинь Шихуан и его армия — Восточная коллекция, 2007, с. 20-38.
Bodde, Derk (1987). “The State and Empire of Ch‘in”, The Cambridge history of China. Cambridge: Cambridge Univ. Press. ISBN 0-521-21447-5.
Clements, Jonathan (2006). The First Emperor of China. Sutton Publishing. ISBN 978-0-7509-3960-7.
Cotterell, Arthur (1981). The first emperor of China: the greatest archeological find of our time. New York: Holt, Rinehart, and Winston. ISBN 0-03-059889-3.
(1989) The first emperor of China. New York: Birch Lane Press. ISBN 1-55972-016-6.
(1975) The First Emperor of China. White Plains, N.Y.: International Arts and Sciences Press. ISBN 0-87332-067-0.
Portal, Jane (2007). The First Emperor, China's Terracotta Army. British Museum Press. ISBN 978-1-932543-26-1.
Qian, Sima (1961). Records of the Grand Historian: Qin dynasty, Burton Watson, trans, New York: Columbia Univ. Press.
Yap, Joseph P (2009). Wars With the Xiongnu, A Translation From Zizhi tongjian. AuthorHouse. ISBN 978-1-4490-0604-4.