Дуури
Дуури гү, али Оперо хүгжэм, дуун, шүлэг, зүжэг, бүжэг, хубсаһалалт, дүрслэхэ урлаг, тайз шэмэглэл, гэрэл шэмэглэл гэхэ мэтэ урлагай олон түрэлые өөртөө нэгэдхэһэн ниилэмэл уралиг юм. Дууринь гослол дуушад, сөөхүүл дуушад, найрал дуушад, симфони найрал хүгжэм зэргэйн хамтын хүсэнээр "босохо" ба тэдэгээрые ударидааша нэгэдхэн тоголуулдаг. Дуушадай хоолойе эрэ, эмэ хүйһэ болон бүдүүн нарын үнэгөөр ялгадаг. Үүнд: эмэгтэй хоолойе сопрано, меццо-сопрано, контральт, эрэгтэйгэнь контртенор, тенор (сээл), баритон, басс (аргил). Дууринь бүлэг, үзэгдэл гэһэн бүтэсэтэй байдаг. Мүн ударитгал, оршилтой байжа болодог. Дуурида речитатив, ариозо, дуун, ари, дуэт, трио, квартет, сөөхүүл зэргэ дуулаашиин түрэлнүүд хамрагдана. Үүнһээ ари, монолог, каватина зэргэ түрэлнүүдтэнь дууриин гол дүрүүдиин дотоодо сэдьхэлые голшолон элирхэлһэн байдаг.
Түүхэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Үрэниин хүгжэм-дуулаашан урлагай хамагай томо түрэл болохо энэхүү урлаг 16-р зуунай һүүл үедэ бии боложээ. 1597 ондо зохёогдоһон Якоб Перигиин "Дафна" дууриие энэ түрэлдөө анхадагшань гэжэ түүхэндэ бэшэжээ (харамһалтайнь энэ дууринь бэшлэгээрээ үлдээгүй). 1609 ондо Италиин хүгжэмэй зохёолшо Клаудио Монтеверди өөрынгөө "Орфей" дууриие бэшэһэн хүгжэмэй урлагай түүхэндэ томохон нээлтэ болоһон гэжэ үзэдэг.
Дууринь анхандаа ород, харшиин хүрээндэ сөөхэн изагууртнуудай зугаа сэнгэл байһан боло 1637 ондо Венеци хотоноо анха удаа олон ниитэдэ зорюулагдаһан театр байгуулагдаһанаар олоной хүртээл боложо эхилжээ. Иинхүү дууринь түгээмэл боложо эхилһэн ба анханай театрын барилгаһаа хойшо 65 жэлиин дотор 7 театр байгуулажа түүндэнь 40 хүгжэмэй зохёолшиин 357 дуури тоглогдоһон гэдэг. Энэхүү анхадагша хүгжэмэй зохёолшодой тоондо Германай Хенрих Шютц («Дафна», 1627), Франциин Камбер («La pastorale», 1647), Англиин Пёрселл нарын нэрые түүхэндэ тэмдэглэн үлдээжээ.
Дууринь хүгжэлынхөө ябасад "opera seria" (итал.), "tragédie lyrique" гү, али һүүлдэ "grand-opéra"(франц.), хошон маягай дуури болохо "semiseria", хошон дуури: opera-buffa (итал.), "opéra-comique"(франц.), романтик дуури, түүхэн, удха уянгын зэргэ олон түрэлөөр баяжан хүрээгээ тэлэжээ.
Дууриин урлагта К.Глюк, В. Моцарт, Ж.Россини, Ж.Верди, Р.Вагнер, Ж.Пуччини, П.Чайковский, М.Мусоргский олон хүгжэмэй зохёолшод абъяаһа хүдэлмэрөө зорюулһан байдаг.
Буряад, Монголой дууриин урлаг
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
1942 ондо Б.Дамдинсүрэн, Б.Смирнов нарf "Уширтай гурбан толгой" хэмээх дууриие (Д.Нацагдоржиин зохёол, Ц.Дамдинсүрэнгиин сомнол) зохёоһон Монгол уласай хубида анхадагша бүтээл болоһон юм. Түүнһээ хойшо монголой хүгжэмэй түүхэндэ С.Гончигсумлаа, Л.Мөрдорж, Д.Лувсаншарав, Ц.Нацагдорж, Х.Билэгжаргал зэргэ олон хүгжэмэй зохёолшод дууриин уралигта уран бүтээлөө зорюулһан бэлэй.