Энэдхэг

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Бүгэдэ Найрамдаха Энэдхэг Улас
भारतीय गणराज्य
Түрын туг Түрын һүлдэ
Уряа: диваа самгардиар सत्यमेव जयते →
Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн илгарна»
Түрын дуулалай нэрэ:
जन गण मन → Жана гана мана → «Түмэнэй сэдьхэл»

Энэдхэг һуури байра
Ниислэл Шэнэ Дели (250 мянга)
Хамагай ехэ хото Мумбай (12.5 сая)
Албан хэлэн Хинди хэлэн, Англи хэлэн
Түрэ засаг Холбооной улас, Бүгэдэ найрамдаха улас
 -  Юрэнхылэгшэ Пратибха Патил
 -  Юрэнхы сайд Манмохан Сингх
Уласай хурал संसद
→ «Энэдхэг уласай ехэ хурал»
 -  Дээдэ танхим राज्‍य सभा
Уласуудай хурал
 -  Доодо танхим लोक सभा
Арадай хурал
Ехэ Британиһаа тусгаар тогтносон түүхэ
 -  1947-08-15 Тусгаар тогтониһон 
 -  1950-01-26 БНУ-аа тунхаглаһан 
Дэбиcхэр газар
 -  Бүхэлидөө 3,287,263 км2 (7)
 -  Уһанай процент (%) 9.56 %
Хүн зон
 -  Тоосоо () 1,210,193,422 (2)
ДНБ (ХАШТ) 2011 оной тоосоо
 -  Бүгэдэ $4.469 ехэ наяда (3)
 -  Нэгэ хүндэ $3,703 
ДНБ (Нэрлэһэн) 2011 оной тоосоо
 -  Бүгэдэ $1.843 ехэ наяда 
 -  Нэгэ хүндэ $1,527 
ОТББЭ (2004) 36.8 (79)
ХХИ (2011) Increase0.547[1] (дундажа) (134)
Мүнгэн тэмдэгтэ Энэдхэг рупи (INR)
Сагай бүһэ +05:30
Интернет домэйн .in
Телефоной код +91

Бүгэдэ Найрамдаха Энэдхэг Улас (БНЭУ) (хиндяар भारत गणराज्य, Bhārat Gaṇarājya, Бхарат Ганараажйа), Энэдхэг болбол Үмнэдэ Азиин Энэдхэгэй бага түбидэ оршохо бүрин эрхэтэ улас юм. Мүн дэлхэйн долодугаар томо газар нютагтай орон, хоёрдугаар олон хүн зонтой, дүрбэдүгээр ехэ эдэй засагтай гүрэн гэгдэнэ. Пакистан, Хитад, Балба, Бутан, Бангладеш, Мьянмар зургаан улас оронтой газраар хилэ залгажа, Энэдхэгэй далайгаар хүреэлэгдэн оршодог. Баһа Энэдхэгэй далайда Мальдива, Шри Ланка, Индонези гурбан уластай уһаар хилэлдэг бол Пакистанай хинажа бай нютагые Жамму-Кашмир можойнхо гэжэ зүтгэдэгээр болбол Афганистантай баһа хилэлнэ[2].

Энэдхэгэй бага түби, Энэдхэг орон бол Энэдхэг соёл эргэншэл болон бусад эртын соёл эргэншэл бии боложо сэсэглэһэн үлгы нютаг болоод түүхын ехэнхэ үедэ худалдааны замай зангилаа боложо, һуурин эргэншэл, соёл, шажан сэсэглэн хүгжэжэ байгаа[3].Энэдхэгтэ Хиндү, агуу ехэ манай Будда, Сикхи, Джайн дүрбэн шажан үүсхэжэ хүгжэжэ байба.

XIX зуунай эхинһээ XX зуунай дунда үе хүрэтэр алхам алхамаар Британиин колони орон болоһоор лэ байһан. 1947 ондо тусгаар тогтониһоной дараа эдэй засаг, сэрэгэй хүсэн маша ахистайгаар хүгжэһэн, одоо нэрлэһэн юумээр дэлхэйн 12-р, худалдан абаха шадбаряар тэгшэдхэһэнээр дэлхэйн 4-р ехэ жэлэй дотоодо ниитэ бүтээгдэхүүнтэй улас болоо һэн. Гэхыдээ тэрбум үлүү хүнтэйн хубида ядуурал, бэшэг мэдэсын хуби доогуур зэргэ һула талануудтай байһаар байгаа[4].

Нэрын гаралга[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Эртын перс хэлэнэй хинду («Индын орон», үеэр задалбал «инд мүрэн + орон») гэдэгһээ согд yntk’k, уйгур enatkak замаар дамжан монгол хэлэндэ Энэдхэг гэжэ нэрлэгдэбэ. Баруунда дэлгэрһэн Индиа, Индия гэдэг мүн адли хинду гэдэгһээ бии болоһон. Монголшууд баһа Жагарай орон (түбэдөөр རྒྱ་གར།) гэжэ нэрлэдэг.

Түүхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Энэдхэг улас нь үни эртын соёл эргэншэлнүүдэй түрэлхи эхэ орон болодог болон шугам энэ уласта хиндү шажан, буддын шажан, сикх, джайн зэргэ шажанууд бии болоо. Мадьхья-Прадеш нютагта байха шулуун зэбсэгэй үеын ханан дээрэхи зураг эртын Энэдхэгтэ хүн амидаржа байһан мүр болодог. 9000 жэлэй хойно түрүүшын ажаһуугшад бии боложо Инд голой хүбөөнөө хожомой соёл эргэншэлтэ гүрэнэй һууриие табяа һэн.

Манай эрын үмэнэхи 500 ондо Энэдхэгэй нютаг дэбисхэр дээрэ олон һаланги хаанта уласууд байһан ба буддын хаан Ашокын ударидажа байһан Маурья улас Энэдхэгэй соёлой хүгжэлдэ ехэ хуби нэмэри оруулһан гэдэг. МЭҮ 180 онһоо Энэдхэг улас түб Азиин зүгһөө үүдэлтэй халдалгада үрэтэжэ Инд-Грек, Инд-Скиф, Инд-Парфян, Кушанай хаанта улас гэһэн уласуудые өөрын нютаг дэбисхэр дээрэ байгуулхаһаа өөр аргагүйдэ хүрөө. III зуунай үеһээ Гуптын улас ноёрхожо эхилһэн ба энэ үеэ түүхэдэ эртын Энэдхэгэй Алтан үе гэжэ нэрлэдэг.

Нютагай урда хэһэгые мүн Чалукья, Чера, Чола, Кадамба, Паллава, Пандья гэһэн уласууд эзэгнэжэ байһан ба эдэ уласуудай ашаар Энэдхэг орондо шэнжэлхэ ухаан, соёл уралиг, удха зохёол, математика, одон орон шудалал, шажан, гүн ухаан хүгжэжэ эхилһэн гэдэг.

1500-гаад оны үеһээ Португал, Нидерланд, Франци, Британи зэргэ Европын хэд хэдэн орон Энэдхэгтэй худалдаа наймаан хэхэ һонирхолтой боложо тархай бутархай жаахан уласуудыень булаан эзэлжэ өөрын колониие тогтоохын түлөө тэмсэжэ эхилһэнһээ Британиин эзэнтэ гүрэн эгээн хүсэтэй байжа Энэдхэг уласые өөрын колони улас болгожо шадаһан байна.

1857 ондо Британиин Ост-Индиин сэрэг дайшадта эсэргүү тусгаар тогтонолойнгоо түлөө анха удаа энэдхэгшүүд бодоо. Энэ бодолгые түүхэдээ тусгаар тогтонолой түлөөхи түрүүшын дайн гэжэ нэрлэдэг. Гэһэншье Британиин эзэнтэ гүрэн бодолгые таһалан зогсооһон болоод Энэдхэгэй бүхы нютаг дэбисхэр дээрэхи колониин хиналтаа шангадхаһан байна.

Энэһээ хойшо XX зуунай эхеэр энэдхэгшүүд тусгаар тогтонолойнгоо түлөө митаршагүй тэмсэжэ эхилһэн ба Махатма Гандигай (тэрэниие албан ёһоор оршон үеын Энэдхэгэй эсэгэ гэдэг) ударидаһан хүдэлөөн 1947 оной 8 һарын 15-нда илалта байгуулжа Энэдхэг улас бүрин эрхэтэ тусгаар тогтонолоо оложо абаһан болоод колониие табиха хуулиин ёһoop Энэдхэг шажанай үзэл һурталаараа Энэдхэг ба Пакистан гэһэн хоёр хэһэгтэ хубаагдаһан юм. Энэ шажанай үзэл бодолоороо 2 хэһэг болоһон уласуудай хоорондо олон арбан жэлэй туршада шуһата тулаан ябагдажа байгаа.

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Бүгэдэ Найрамдаха Энэдхэг Уласай үндэһэнэй тэмдэгүүд (албан ёһоной)
Үндэһэнэй амитан
Үндэһэнэй шубуун
Үндэһэнэй амитан
Үндэһэнэй сэсэг
Үндэһэнэй эбэй сэсэг
Үндэһэнэй далайн хүхэтэн
Үндэһэнэй мүлхигшэ
Үндэһэнэй хүхэтэн
Үндэһэнэй жэмэс
Үндэһэнэй сүмэ хиид
Үндэһэнэй гол мүрэн
Үндэһэнэй уула

Улас түрэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Шэнэ Делидэ засагай газарай шухала һалбаринууд байрладаг.

Улас түрэ тухай Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгрессай нам голлохо үүргые гүйсэдхэхэ болон энэ намай лидернүүд Энэдхэг улас тусгаар тогтонолоо оложо абаһан үеһээ эхилээд мүнөө хүрэтэр улас орониие ударидан залажа ябаа юм. Энэдхэг уласта үйлэ ажаллалгаа ябуулжа бай намуудые жагсаабал:

  • Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгресс — Энэ нам хэдыгээр 100 үлүү жэлэй түүхэтэйшье хэд хэдэн удаа уналтанда орожо байһан түүхэтэй. Индира Гандиин Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгрессшье гэжэ нэрлэгдэжэ ябаһан үе бии. Зүүниие түрүүлэгшэ энэ нам 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 онһоо мүнөө хүрэтэр бусад намуудай түрүүндэ ябажа байна.
  • Бхарати Джанатын Нам (Энэдхэгэй Арадай Нам) — Энэ баруун хэһэгые түрүүлэгшэ намые 1980 ондо Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани хоёр байгуулһан болон индуизмые баримталагша нам юм. Улас орониие 1996 болон 1998—2004 онуудта тус тус ударидажа байһан.
  • Үлэһэн намууд юрэдөө 2-3 жаахан уласуудай хүрээндэ хүсэтэй байра һуури эзэлдэг байһан ба иимэ намуудай тоондо

1991 онһоо эхилһэн хубилалта шэнэшэлэлтын ашаар Энэдхэг улас хүгжэжэ бай оронуудай нэгэ болоо. Хубилалта шэнэшэлэлтые 1996 ондо Атала Бихари Ваджпаигай ударидаһан засагай газар, 2004 ондо Соня Гандиин ударидаһан Энэдхэгэй Үндэһэнэй Конгресс һунгуулида илажа засагай газарай тэргүүнээр нэрэтэ эдэй засагша Манмохан Сингх томилогдон үргэлжэлүүлжэ байна.

Засаг захиргаанай хубаари[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Можо улас
(Буряадаар)
Можо улас
(Унаган нэрэ)
Засаг захиргаанай түб Нютаг дэбисхэр,
км²
Хүн зон,
хүн (2011)
Нягтарал,
хүн/км²
Газарай зураг
Можо улас
1 Андра-Прадеш Англи: Andhra Pradesh
хиндяар आन्ध्र प्रदेश
телугу ఆంధ్ర ప్రదేశ్
урду آندھرا پردیش
Хайдарабад 160 205 49 665 533 310
2 Аруначал-Прадеш Англи: Arunachal Pradesh
хиндяар अरुणाचल प्रदेश
Итанагар 83 743 1 382 611 16,51
3 Ассам Англи: Assam
хиндяар असम
ассам অসম
Диспур 78 438 31 169 272 397,37
4 Баруун Бенгали Англи: West Bengal
хиндяар पश्चिम बंगाल
бенгали পশ্চিমবঙ্গ
Колката 88 752 91 347 736 1029,25
5 Биhар Англи: Bihar
хиндяар बिहार
Патна 94 163 103 804 637 1102,43
6 Гоа Англи: Goa
хиндяар गोवा
конкани गोंय
маратхи गोवा
Панаджи 3702 1 457 723 393,77
7 Гуджарат Англи: Gujarat
хиндяар गुजरात
гуджарати ગુજરાત
Гандинагар 196 024 60 383 628 308,04
8 Джамму ба Кашмир Англи: Jammu and Kashmir
хиндяар जम्मू और कश्मीर
урду جموں و کشمیر
кашмири جۄم تٕ کٔشېر
Сринагар 222 236 12 548 926 56,47
9 Джарханд Англи: Jharkhand
хиндяар झारखंड
Ранчи 79 714 32 966 238 413,56
10 Карнатака Англи: Karnataka
хиндяар कर्नाटक
каннада ಕರ್ನಾಟಕ
Бангалор 191 791 61 130 704 318,74
11 Керала Англи: Kerala
хиндяар केरल
малаялам കേരളം
Тируванантапурам 38 863 33 387 677 859,11
12 Мадья-Прадеш Англи: Madhya Pradesh
хиндяар मध्य प्रदेश
Бхопал 308 000 72 597 565 235,71
13 Манипур Англи: Manipur
хиндяар मणिपुर
манипури মনিপুর
Импхал 22 327 2 721 756 121,90
14 Маhараштра Англи: Maharashtra
хиндяар महाराष्ट्र
маратхи महाराष्ट्र
Мумбаи 307 713 112 372 972 365,19
15 Мегалая Англи: Meghalaya
хиндяар मेघालय
Шиллонг 22 429 2 964 007 132,15
16 Мизорам Англи: Mizoram
хиндяар मिज़ोरम
Аиджал 21 081 1 091 014 51,75
17 Нагаланд Англи: Nagaland
хиндяар नागालैंड
Кохима 16 579 1 980 602 119,46
18 Одиша Англи: Odisha
хиндяар उड़ीसा
ория ଓଡ଼ିଶା
Бхубанешвар 155 707 41 947 358 269,40
19 Пенджаб Англи: Punjab
хиндяар पंजाब
пенджаби ਪੰਜਾਬ
Чандигарх 50 362 27 704 236 550,10
20 Раджастан Англи: Rajasthan
хиндяар राजस्थान
Джайпур 342 239 68 621 012 200,51
21 Сикким Англи: Sikkim
хиндяар सिक्किम
непали सिक्किम
Гангток 7096 607 688 85,64
22 Тамилнад Англи: Tamil Nadu
хиндяар तमिलनाडु
тамил. தமிழ்நாடு
Ченнаи 130 058 72 138 958 554,67
23 Телангана Англи: Telangana
хиндяар तेलंगाना
телугу తెలంగాణ
Хайдарабад 114 840 30 696 520 310,00
24 Трипура Англи: Tripura
хиндяар त्रिपुराु
бенгали ত্রিপুরা
Агартала 10 492 3 671 032 349,89
25 Уттараханд Англи: Uttarakhand
хиндяар उत्तराखंड
Дехрадун 53 484 10 116 752 189,15
26 Уттар-Прадеш Англи: Uttar Pradesh
хиндяар उत्तर प्रदेश
урду اتر پردیش
Лакхнау 240 928 199 581 477 828,14
27 Харьяна Англи: Haryana
хиндяар हरियाणा
пенджаби ਹਰਿਆਣਾ
Чандигарх 44 212 25 353 081 573,44
28 Химачал-Прадеш Англи: Himachal Pradesh
хиндяар हिमाचल प्रदेश
Шимла 55 673 6 856 509 123,16
29 Чаттисгар Англи: Chhattisgarh
хиндяар छत्तीसगढ
Райпур 136 034 25 540 196 187,75
Холбооной нютаг дэбисхэрнүүд
1 Андаман ба Никобар аралнууд Англи: Andaman and Nicobar Islands
хиндяар अंडमान और निकोबार द्वीप समूह
Порт-Блэр 8249 379 944 46,06
2 Дадра ба Нагар-hавели Англи: Dadra and Nagar Haveli
хиндяар दादरा और नगर हवेली
гуджарати દાદરા અને નગર હવેલી
Силвасса 491 342 853 698,27
3 Даман ба Диу Англи: Daman and Diu
хиндяар दमन और दीव
гуджарати દમણ અને દિય
Даман 112 242 911 2168,85
4 Лакшадуып Англи: Lakshadweep
хиндяар लक्षद्वीप
малаялам ലക്ഷദ്വീപ
Каваратти 32 64 429 2013,41
5 Пондичерри Англи: Pondicherry
хиндяар पांडिचेरी
Франци: Pondichéry
малаялам പുതുച്ചേരി
тамил. புதுச்சேரி}
телугу పుదుచ్చేర
Пудучерри 492 1 244 464 2529,40
6 Чандигар Англи: Chandigarh
хиндяар चंडीगढ़
пенджаби ੰਡੀਗੜ੍ਹ
Чандигарх 114 1 054 686 9251,63
Үндэһэнэй ниислэл тойрог
1 Дели Англи: Delhi
хиндяар दिल्ली
урду دلی
пенджаби ਦਿੱਲੀ
Дели 1483 16 753 235 11296,85
Бүгэдэ 3 287 882 1 210 193 422 368,07

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  1. Human Development Report 2011. United Nations (2011). 5 November 2011 үдэртэ хандаһан.
  2. Примечание: Индийское правительство считает, что Энэдхэг также граничит с Афганистаном, так как рассматривает весь штат Джамму и Кашмира индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и Пакистаном была заморожена в 1948 году, после прекращения огня, произошедшему по инициативе ООН. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану
  3. Oldenburg, Phillip. 2007. "India: History, " Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 Архивировалһан 11 дүрбэ һара 2009 оной.© 1997—2007 Microsoft Corporation.
  4. Poverty estimates for 2004-05, Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008