Антарктида

Антарктида (грек: ἀνταρκτικός — «Арктикын нүгөө тала»), Дэлхэйн эгээн урда хэһэгтэ байрладаг түби газар, Урда туйл болон Урда далайгаар хүреэлэгдэнэ. Дэлхэйн 6 тибэнүүдэй нэгэн. Ниитэ талмайнь 14,4 сая км² болон ниитэ талмайн хэмжээгээр Ази, Африка, Хойто Америкэ, болон Урда Америкын дараа ороно. Антарктидын гадаргуугай 98% саһа мүльһөөр бүрхэгдэһэн болон мүльһэнэй дундажа зузааниинь 1,6 км оршом. Хүн зон ажаһуудаггүй, гансал эрдэмтэдэй уласхоорондын туйлай үртөөнүүд тэндэ хүдэлдэг. Ямаршье гүрэнэй харьяанда ородоггүй.

Антаркида хадаа эгээн хүйтэн, хуурай, хүсэтэй һалхилдаг, далайн нюрууһаа дээшэ эгээн ехэ үргэгдэһэн түби болоно^[1]. Эрье оршомой нютагай үлэ тоособол, маша бага хэмжээнэй шииг нойтон унадаг болон түбиин үндэһэн хэһэгынь сүл юм. Үсөөн түрэлэй хүйтэндэ тэһэбэритэй пингвин, далайн хаб, хүбхэн, хаг, замаг зэргэ амитан, ургамалтай.

Эгээн үндэр сэгынь Винсони уула (далайн нюрууһаа дээшэ 5140 м) юм. Антарктида түби Дэлхэйн бүмбэрсэгэй Урда туйл Антарктикын можодо оршоно. Антарктика можодо түбиһөө гадна тэрэниие хүреэлжэ байдаг тэнгисүүд Атлантын, Номгон, Энэдхэгэй далайн хэһэг хамаарагдана.

Газарзүй

Түбиин 15 сая 820 мянган км² талмайтай, 24 сая м³ хэмжээтэй мүльһэн хушана^[2]. Мүльһэнэй зузаан дундажаар 2 мянган метр, түб хэһэгтээ 4 мянган метр, захаараа 100 оршом метр байна. Энэ мүльһэн «малгай» зарим хэһэгтээ эхэ газарһаан халижа далай руу хэдэн зуун километр түрижэ ороно. Тухайлбал, Россой тэнгистэ ороһон мүльһэниинь 950 км хүрэнэ. Эхэ газарай эрьеһээ халиһан мүльһэн аажамдаа һоржорон далайда ороходоо мүльһэн уула (айсберг) үүсхэдэг.

Антарктидын мүльһэндэнь дэлхэйн дабһагүй уһанай 90 процент агуулагдадаг. Тэрэниие хушажа байдаг мүльһэнэй зузааниие оролсуулбал, Антарктида дундажа үндэрөөрөө дэлхэйн эгээн үндэр түби газар юм. Антарктидын эхэ газарай мүльһэн доорохи гадаргые юрэнхыдэнь хоёр ангилдаг. Баруун хэһэгынь (Антарктидын хахад аралһаа Россой тэнгис хүрэтэр) уулархаг гадаргатай. Энэниие Антарктидын Анда гээд 3000-4000 м, орьёлнуудынь 5000 м үргэгдэһэн Элсуортын Газарта байдаг 5140 метр орьёл эндэхиин эгээн үндэр сэг юм. Нютагай зүүн хэһэгынь табсан маягай тогтосотой, харисангы талархаг гадаргатай байна^[3].

Антарктида дэлхэйн эгээн хүйтэн уларилтай нютаг юм. 1961 оной 8 һарада Зүблэлтэ Восток станцида −83,2 ℃ тэмдэглэгдэһэниинь дэлхэйн хүйтэнэй туйл байба. Гэбэшье 2014 оной байдалаар Японой эрдэмтэд — 91,2 ℃ хүрэтэр хүйтэржэ байе тогтообо. Зүблэлтын Пионерская станцида 7 һарын дундажа температура −20 ℃ тэмдэглэгдэбэ. Жэлдэ 340 хоног хүрэтэр саһан шуурга боложо һалхинай хурдан 90 м/сек хүрэнэ.

Антарктида түби ургамал, амитанай аймгаар бэе дааһан нэгэн можо болоно. Эндэ байдаг ургамалай зүйлнүүд хаг, хүбхэнһөө бүридэхэ болон 300 зүйл хаг, 75 зүйл хүбхэн тодорхойлогдоно. Урда үргэригэй 64 ℃-һаа сааша сэсэг гү, али дээд ургамалай зүйлнүүд байхагүй. Хахад аралай хойто Кергелен аралда хапуустын нэгэ зүйл, мүн 10 оршом зүйлэй үбһэлиг, үетэ ургамал тодорхойлогдоно.

Хуурай газарай амитан үгы байна. Хүреэлэн байдаг далай тэнгисүүдээр уһанай амитад бии. Хүхэтэн, һэлюур хүлтэн, халимай зүйлнүүд тон элбэг. Һэлюур хүлтэнэй гол түлөөлэгшэнь далайн хаб юм. Далайн хаб хөвөгч мүльһэн дээрэ гаража хэбтэжэ нарлана. Далай, тэнгисэй уһада загаһа, хабшаахай хэлбэритэн элбэгтэй. Эхэ газарай эрьеэр амидарха ганса түрэлэй амитаниинь пингвин юм.

Тангра уула, Ливингстон (Смоленск) арал
Антарктидын юрын газар нютаг
Гэгээн Борисой орьёл, Ливингстон (Смоленск) арал
Уна орьёл, Лемэрэй һубаг

Шэнжэлэлгын түүхэ

Антарктикын шудалга дүрбэн үе болгон хубаадаг. Эхинэй гурбан үедэ алибаа нэгэ улас ороной шэнжэлэлгын ангинууд өөһэдын һонирхолоор ябажа шудалга хэжэ байгаа. Дүрбэдэхи үеын шудалгань олон уласай хэмжээнэй хүтэлбэритэй ябагдажа, Антарктидын эхэ газарай байгаалиин байдалда тодорхой дүгнэлтые үгэжэ байна.

Эхинэй (XVI зуунһаа XIX зуунай эхин) үедэ Дэлхэйн урда этэгэдтэ эхэ газар байдагые тодорхойлон зарим аралнуудые нээжэ, газарай зурагта тэмдэглэбэ. 1501-1502 ондо Италиин Америго Веспуччи, Урда Георг арал, 1739-1772 ондо францишууд Буве, Кергелен аралые нээбэ. 1772-1775 ондо Англиин Джеймс Кугай шэнжэлэлгын анги Антарктидые тойрон Урда Георгын аралда ойротон, Сандвичай Газар, Урда Туле аралые, Англиин У. Смит Урда Шетланд аралые нээһэн.

Дараахи (XIX зуун) үедэ Антарктидын эхэ газарые нээжэ, тон олон эрдэм шэнжэлэлгын ангинууд шудалга хэбэ. Оросой далайгаар ябагша Фаддей Фаддеевич Беллинсгаузен, Михаил Петрович Лазарев хоёр "Восток", "Мирный" гэһэн хүлэг онгосоор 1819 ондо Георг аралда хүрэжэ, шэнэ шэнэ газар нээжэ I Пётрын арал, I Александрын Газар гэхэ зэргээр нэрлээд, 1820 оной 1 һарын 16-да Антарктидын эхэ газарые хүн түрэлхитэнэй түүхэдэ түрүүшынхиеэ нээбэ.

1820-1821 ондо Англи, Америкийн ан олзобориин хүлэг онгосонууд Антарктидын оршомоор аялжа байһанһаа гадна 1831-1833 онд Англиин Джон Биско Антарктидые тойрон аялжа, хэдхэн арал нээгээ. 1838-1842 ондо Франци, Америкэ, Англиин шэнжэлэлгын гурбан анги олон газар нютагые нээжэ, урда суранзан туйлай байрые тодорхойлхые оролдобр. Һүүлшын 50 жэлдэ ямаршье шэнжэлэлгын анги ошоһонгүй. XIX зуунай һүүлшэһөө эхилэн эндэхиин хүйтэн тэнгистэ Шотланд, Норвеги, Бельги зэргэ ороной хүлэг онгосонууд халим агнаха болоһон.

Гурбадахи (1900-1955 он) үедэ Антарктидын эрье хажуугай нютагые шудалһанһаа гадна газар зүйн урла туйлда хүрэһэн байна. Этигэшэгүй бэрхэшээлтэй энэ зорилгые Норвегиин Руаль Амундсен, Англиин Роберт Скотт хоёр гүйсэдхэһэн юм. Руаль Амундсен 1911 оной 12 һарын 14-дэ Урда туйлда хүрөө. Роберт Скотт Руаль Амундсенһаа 34 хоногой һүүлдэ гү, али 1912 оной 1 һарын 17-до Урда туйл хүрөөд бусаха замдаа ами үрэгдэбэ. 1928 ондо Америкын ниидэхэ онгосо Антарктида хүрэжэ, 1929-1950 ондо АНУ, Англиин хэдэн шэнжэлэлгын ангинууд шудалга хэжэ, мүльһэнэй тодорхойлолто гаргажа, зарим газараар уула нюруу нээбэ.

Дүрбэдэхи (1955 онһоо хойшохи) үеһөө эхилэн олон уласай геофизикын шудалга хэгдэжэ 11 ороной 57 станци Антарктида, тэрэнэй эрье хажуугаар аралнууд дээрэ байгуулагдан нютаг даяар бүрин шудалга ажаглалта хэхэ боломжо бүридүүлөө. Эдэ шудалгын баазанууд дээрэ эрдэм шэнжэлэлгын ангинууд андалдан ошожо шудалга хэжэ байна. Орос улас тэндэ «Мирный», «Оазис», «Пионерская», «Восток», «Комсомольская» станци байгуулжа, тогтомол шудалга хэжэ бүрин хайгуул шэнжэлэлгын ангинууд ажаллажа байна. 1972-1973, мүн 1983—1984 ондо ажаллаһан Урда туйлые шудалха XVIII, XXVIII хайгуул эрдэм шэнжэлэлгын ангинуудта Монголой мэргэжэлтэн Ж. Цэрэндэлэг, Д. Чулуунбат хоёр оролсон, Антарктидада ошожо шудалга, шэнжэлэлгын ажал хэһэн бэлэй. Оршон үеын шудалгын ябасада Антарктидын эхэ газарай тогтосо, гадарга, ашагта малтамал, мүльһэн хушалгын байгуулга, уларил, ургамал, амитанай аймаг шудлагдажа, байгаалиин оршон, хүнэй бэе махабадта хэр нүлөөлхэ зэргэ олон асуудал шиидбэрилэгдэжэ байна.

«Нимрод» онгосогоор Дэлхэйн Урда туйлда экспедици
Ливингстоной арал (60° у.ү.-һөө урда түрүүшын нээлтэ)
«Түрүүшын ород антарктикын экспедици» ОХУ ТБ-ын зоос
«Түрүүшын ород антарктикын экспедици» ОХУ ТБ-ын зоос

Зүүлтэ

↑ National Geophysical Data Center. National Satellite, Data, and Information Service. 9 June, 2006 үдэртэ хандаһан.
↑ Чуткий робот, лекарство от разводов и другие открытия : Журнал «Вокруг Света». — Москва: «Вокруг Света», 2013. — В. 2873. — № 6. — С. 22.
↑ Владимир Игоревич Бардин. (14 апреля 2011). В горах и на ледниках Антарктиды. ??? үдэртэ хандаһан.^{[permanent dead link]}

Ном зохёол

Саватюгин Л.М., Преображенская М.А. Карта Антарктиды: имена и судьбы / под ред. д-ра экон. наук, канд. геогр. наук М.В. Слипенчука. — СПб.: ГеоГраф, 2014. — 352 с.: ил. — (Полярные истории) — ISBN 978-5-902211-29-7.
Трёшников А. Ф. История открытия и исследования Антарктиды. — М.: Географгиз, 1963. — 432 с. — (Открытие Земли). — 17 000 экз.
Рудой А.Н. Феномен Антарктиды. — Томск: STT, 1999. — 128 с. — 1000 экз.

Холбооһон

Antarctic Treaty Secretariat, de facto government
Portals on the World - Antarctica from the Library of Congress
Antarctica travel guide from Wikivoyage
images from two sailing expeditions to Antarctica Архивировалһан 4 долоо һара 2007 оной.
Pictures from 4 research trips to the McMurdo region Архивировалһан 25 зургаа һара 2007 оной.
World Environment Day 2007 "Melting Ice" image gallery at The Guardian
Expedition sailboat Seal to Antarctica, many photos
BAS Online Palaeontology Collection
U.S Antarctic Program Portal, USAP.gov is the U.S. Government’s official web portal for the U.S. Antarctic Program
A collection of Time-lapse images of a Year on Ice in the Scott Base and McMurdo Station area

Энэ хуудаһан Антарктида гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

[1] National Geophysical Data Center. National Satellite, Data, and Information Service. 9 June, 2006 үдэртэ хандаһан.

[Вокруг_Света_№6-2013-2] Чуткий робот, лекарство от разводов и другие открытия : Журнал «Вокруг Света». — Москва: «Вокруг Света», 2013. — В. 2873. — № 6. — С. 22.

[Бардин-3] Владимир Игоревич Бардин. (14 апреля 2011). В горах и на ледниках Антарктиды. ??? үдэртэ хандаһан.^{[permanent dead link]}

[1]

[2]

[3]