Загаһан

Загаһан (Pisces)
	Түрэл бүриин далайн загаһан
Биологиин классификаци
Аймаг:	Амитан;
Хүрээ:	Хүбшэтэн;
Анги:	Загаһан (Pisces);
Дэд анги
	Туяа үдэтэ загаһан (Actinopterygii); Мэнгээрһэтэ загаһан (Chondrichthyes); † Акантода (Acanthodii); † Плакодерма (Placodermi);

Загаhан ([Pisces] Error: {{Lang-xx}}: text has italic markup (help)) һээр нюруутанай эртэнэй бүлэг болохо загаһаниинь 30000 оршом зүйлые багтааһан хамагай олон талада байдалаараа илгагдадаг. Загаһанай 10 % дабһангүй уһан дотор амидардаг.

Загаһануудынь зангалайгаар амисхалдаг, уһан оршондо амидардаг хүйтэн шуһата амитад юм. Яһата загаһануудынь мэнгээрһэн араг яһатай загаһануудтай харисуулхад дэлэнхи олоные эзэлдэг. Яһата загаһануудынь далайн гүнһээ эхилээд гол мүрэн, нуур, тэрэ бүү хэлэн сөөрмын оршондошье амидардаг. Зарим зүйлнүүдынь дабһангүй болон дабһатай уһанай хоорондо шэлжэжэ байдаг. Эдэгээр загаһануудай араг яһаниинь кальцын фосфор хүшэлэй дабһаар бэхэжэһэн байдагаараа тэнгисэй амитад болохо абарга загаһанууд (акулa, скат) зэргэ мэнгээрһэтэй загаһануудай араг яһанһаа илгаатай.

Бүхы Дэлхэйдэ загаһанай (2013 оной 8 һарын 5 үдэртэ) 32 834 зүйлнүүд мэдээгдэдэг^[1]. Жэл бүри 300—500 оршом шэнэ зүйлнүүд бэшэгдэһэн юм. Россида 3000 тухай зүйлнүүд байдаг^[2], энэ тоондо 280 зүйлнүүд дабһангүй уһан дотор амидардаг^[3].

Загаһанай анатоми

Загаһанай бэеын хэлбэринь түүнэй онсогой зуршалда даһан зохисоһон байдаг, жэшээнь ёроолой амитан болохо халпинь загаһан хабтагай хэлбэритэй. Дайшан аншан болохо сурхай загаһан шунгадаг мина шэнги хэлбэритэй. Загаһанай жэбэрнүүдынь залаха болон урагша хүдэлхэд туһална. Сээжын болон хэбэлэй хос жэбэрынь зайшалан ябахад туһалдаг бол харин нюруунай, һүбэнэй болон һүүлэй жэбрнүүд загаһанай бэеэ тэнсэбэритэй байлгахад нүлөөлдэг. Хосгүй һэлэлтэнь һүүлэй жэбэрүүдэй шэглэлтэ түлхэлтүүд болон үүнэтэй нэгэн зэргэ бэеэ хотойлгосной үрэ дүн. Загаһан өөрынхөө хүбэгжэ шэнжэ шанарые агаараар дүүргэһэн хүбэгжэ сэбэрүүнэй туһалалсаатайгаар зохисуулдаг. Бэеын дээрэхи хажуугай шугамынь уһанай урдагал, тэнгисэй ёроол болон янза бүриин объектуудай ойртожо буйе мэдэрдэг эрхэтэн юм. Загаһаниинь хамгаалалтын хайрһаар бүрхэгдэһэн нимгэн арһатай байдаг. Яһата загаһанууд жэжэгхэн бэе бэеэ даража бүрхэһэн яһан ялтаһууд бүхы арһатай.

Абарга загаһан

Гол үгүүлэл: Абарга загаһан

Томо сагаан акула загаһан 3-7 м ута, 1500 кг жэнтэй. Ангяан хэмээхэ абарга загаһан толгойтойгоо холбогдоһон сээжын хүсэрхэг жэгүүр хэлбэриин жэбрүүдтэй. Халиман абарга загаһан — Дэлхэй дээрэхи хамагай томо загаһан: тэрээр уһан доторхи эгээн жэжэг амитан ургамалай махабадуудые (планктон) шүүхэ замаар хоололдог. Ангяан абарга загаһанай үнгэнь хүрээлэн буй оршондоо уудахад туһалдаг: зарим тиимэ загаһан хортой хатхуур хэлээр зэбһэглэгдэһэн байдаг.

Абарга загаһануудынь бараг 300 сая жэлэй туршада дүрсээ хубиргалгүй байһаар байгаа ба задгай тэнгистэ гайхалтай һэлдэг амитад. Маша хурса үнэрлэхүйтэй, өөртэнь үргэл болохо шуһан болон бусад бодосуудые хол зайнһаа мэдэрдэг. Зарим абарга загаһан ганса үндэгэ гаргадаг бол заримынь амида зулзага түрүүлхэньшье бии. Хэбэлэй тусгай жэбэр дотоодо үрэ тогтолтондо ашаглагддаг. Хатуурһан хайрһанһаа хүгжэһэн тэдэнэй шүдэн эрүүндээ байдаггүй. Абарга загаһаниинь өөртэ баригдаһан амитанаа бүхэлээрынь залгиха юмуу, эсэбэл хүсэрхэг эрүүгээрээ хэдэн хэһэг болгон таһашадаг.

Хоол тэжээл ба нүхэн үрэжэлгэ

Загаһаниинь ургамал, планктон (уһан доторхи эгээн жэжэг амитан ургамалай организмууд) болон бусад загаһаар хоололдог. Аманай байрлалиинь ехэбшэлэн тэдэгээрэй хоол унданай зуршалай үзүүлэлтэ болодог.

Ехэнхи загаһанууд гадаада үрэ тогтолтотой. Эмэгшэн загаһан үндэгэн эсээ гаргадаг, харин эрэгшэниинь мүн тэрэ үеэр уһанда өөрын үрын шэнгэнээ гаргана. Үндэгэнэй тоонь загаһанай зүйлһээ шалтагаална. Сөөн тооной зүйл болохо гуппи /үрэ шүдэтэнэй багай жэжэгхэн загаһан/ болон зарим абарга загаһанууд амида зулзага түрүүлдэг. Үндэгэнь эмэгшэныхээ дотор үрэ тогтодог. Хамтарһан эрхэтэныхээ туһаламжатайгаар эрэгшэниинь оруулдаг. Түрэһэныхөө дараа залуу загаһанууд бараг лэ шууд бэе даан һэлэжэ шададаг.

Загаһанай нүүдэл ба шаталһан загаһан нэбтэрүүлэлгэ

Зарим загаһанууд дабһангүй болон дабһатай уһанай хоорондо амидаралай өөр оршон руу нүүдэлэлдэг. Яргай загаһан түрһээ сасахын тулада тэнгисһээ гол руу нүүдэг бол европын могой загаһан дабһангүй уһанһаа далай руу үржэлэй түлөө нүүдэг. Нэлээд хожом хоёр зүйлэй мальки загаһан аялалынхаа мүсэлигые дууһагахаар бусадаг байна. Нүүдэлдэ далангууд носотой һаад болодог. Одоо сагта энэхүү саадые дабаха боломжые загаһануудта олгоһон уһанай боолтын заршамаар ажалалдаг шаталһан загаһае нэбтэрүүлэлтые ашаглажа байна.

XXI зуун

Загаһан баригша хүлэг онгосын тусгай тороор загаһан барихань маша үрэ дүнтэй, ушарынь зарим зүйлнүүд (май, сардин) хэдэн сая бүхы субаа үүдхэдэг. Дэлхэйдэ үдэр бүри 140 сая тонно загаһан баридаг. Үлүүдэл агнуур хэхэнь загаһанай үржэлые мэдэгдэхүйсэ бууруулхад хүргэдэг.

Ангилал

Загаһан (Pisces)
- Анги Хуягтай загаһан буюу плакодерма (Placodermi) †
- Анги Мэнгээрһэтэ загаһан (Chondrichthyes)
- Анги Акантода (Acanthodii) †
- Анги Яһата загаһан (Osteichthyes)
  - Дэд анги Туяа үдэтэ загаһан (Actinopterygii)
  - Дэд анги Һэлюур үдэтэ загаһан (Sarcopterygii)
    - Дээдэ баг Сарбуу үдэтэ загаһан (Crossopterygii)
    - Дээдэ баг Хоёр амисхалта загаһан (Dipnoi)

Зүүлтэ

↑ Eschmeyer W. N., Fong J. D. Species by family/subfamily. In: Catalog of Fishes. Electronic version accessed 6 August 2013.
↑ Высшие таксоны животных: данные о числе видов для России и всего мира (А. В. Неелов, 1995)
↑ база данных «Позвоночные животные России» Архивировалһан 24 юһэ һара 2015 оной., см. также ru:Список рыб пресных вод России

Ном зохёол

Жизнь животных. Энциклопедия в шести томах. Том 4. Часть первая. (Рыбы). Общая редакция члена-корреспондента АН СССР профессора Л. А. Зенкевича. М. Просвещение, 1971. 656 стр.
Павлов Д. А. Морфологическая изменчивость в раннем онтогенезе костистых рыб — М.: ГЕОС, 2007. — 262 с.
Павлов Д. С., Лупандин А. И., Костин В. В. Механизмы покатной миграции молоди речных рыб — М.: Наука, 2007. — 212 с.
Попов П. А. Рыбы Сибири: распространение, экология, вылов — Новосибирск, 2007. — 525 с.
Баклашова Т. А. Ихтиология — М.: Пищевая пром-сть, 1980. — 324 с.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Загаһан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Рыбы — статья из Большой советской энциклопедии
FishBase // WorldFish Center — БД по рыбам мира (на декабрь 2006 — 29600 видов, 222490 народных названия, 43600 изображения, 39200 ссылок)
ANGFA – Illustrated database of freshwater fishes of Australia and New Guinea
Fischinfos.de Архивировалһан 30 арбан нэгэ һара 2011 оной. – Illustrated database of the freshwater fishes of Germany (Deutsch)
FishBase online – Comprehensive database with information on over 29,000 fish species
Fisheries and Illinois Aquaculture Center Архивировалһан 15 арбан хоёр һара 2012 оной. – Data outlet for fisheries and aquaculture research center in the central US
Philippines Fishes – Database with thousands of Philippine Fishes photographed in natural habitat
The Native Fish Conservancy – Conservation and study of North American freshwater fishes
United Nation – Fisheries and Aquaculture Department: Fish and seafood utilization
University of Washington Libraries Digital Collections^{[permanent dead link]} – Digital collection of freshwater and marine fish images

[EschmeyerFong-1] Eschmeyer W. N., Fong J. D. Species by family/subfamily. In: Catalog of Fishes. Electronic version accessed 6 August 2013.

[2] Высшие таксоны животных: данные о числе видов для России и всего мира (А. В. Неелов, 1995)

[3] база данных «Позвоночные животные России» Архивировалһан 24 юһэ һара 2015 оной., см. также ru:Список рыб пресных вод России

[1]

[2]

[3]