Сампин
| Хадамал | |
|---|---|
| Монгол үзэгээр |
 |
| буряад кирилл. | Сампин |
| монгол кирилл. | Сампин |
Сампин (хитадаар 算盤, суанпан — «тоолохо табюур»), мүн бодохо мохлиг ехэбшэлэн Ази түби газарда тархаһан тоо бодохо үйлэдэл гүйсэдхэхэ багажа юм. Анхандаа элһэн, модон, шулуу, түмэрлиг зэргые ухаһан ховилын дагуу шош, шулуу зэргые хүдэлгэдэг байһан бол мүнөө үедэ эрхинь гулгаха нарин түмэр шор, хулһан хүрээтэй хэгдэдэг болоһон.
Оршон үеын тоо бодохо аргашалал үүдэхэһээ үмэнэ сампингиинь хэдэн зуунай туршада хэрэглэгдэһээр ерэһэн болоод одоошье гэһэн Ази, Африка, хаа шье бай худалдаажа, бэшээжэ гэхэ мэтэ хэрэглэһээр байдаг. Сампингаар тоо бодохо үйлые сампин сохихо гэдэг.
Месопотами сампин
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]МЭҮ 2700—2300 оной үедэ Шумерта сампин шэнги хэрэгсэл байгаа. Тэдэнэй жартын тоололдо тааруулһан сампингай үүргые шэрээ орложо, дээрэнь багана зуржа тоо бодоход хэрэглэж байба.[1]
Хитад сампин
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Хитад сампингай тухай анха МЭҮ 2-р зуунай үедэ тэмдэглэгдэжэ үлэһэн байдаг. Хитад хэлэнэй нэрэнь суанпан (算盤, сэхэ оршуулбал «тоолохо табюур») гэнэ. Хитад сампингиинь ехэбшэлэн 7 ба тэрэнһээ олон эгнээтэй, 20 см ута, янза бүриин үргэнтэй байдаг. Дээдэ нүдэндэнь 2 эгнээ, доодо нүдэндэнь 5 эгнээндэ тус бүри эрхэнүүд шорлогдон байрлаһан байдаг. Үүгээр арбан зургаатын тоолол, арбатын тоололдо бодохо боломжотой.
ЮНЕСКО-гэй бэетэ буса соёлой үбые хамгаалха засагай газар хоорондын комиссиин 8-р хурал 4-нэй үдэр Азербайджанай ниислэл Бакуда хуралдажа, Хитадай сампинг ЮНЕСКО-гэй бэетэ буса соёлой үбэдэ албан ёһоор бүридхэн абаһан байна. Сампинг дэлхэйн хамагай эртэнэй тоосоолон бодохо хэрэглүүр гэдэг болоод Хитадай 5 дахи ехэ нээлтэ гэжэ нэрлэдэг. ЮНЕСКО-гэй танилсуулгада сампин бол Хитадай эртэнэй ехэ нээлтэ болоод 1800 тухай жэлэй турша хамагай түргэн тоосоолон бододог үйлэдэлээрээ дэлхэйн хамагай эртэнэй тоосоолон бодохо хэрэгсэл боллоо гэж тэмдэглэбэ.
Эртэ сагта нэгэ хитад хүн агнаһан ангаа шоролон мүрлэжэ ябаа аншадһаа һанаа абажа, модон эрхые нүхэлжэ ута модондо хэлхэн, анханай сампинг бүтээһэниинь хамагай анханай хэлбэри болоо. Хитад хүмүүн багаһаа сампин хэрэглэжэ һураба. Сампин һурахад хямда, хэрэглэхэд амар, бүтэсэнь энгын. Тоое түлөөлдэг бүмбэлиг, тооной оронг түлөөлдэг сабхануудынь сүм модоор бүтэдэг. Энгын аргуудыень сээжэлшэхэд лэ сампин дээрэ олон үйлэдэлтэй хэсүү тоое нэмэжэ, хасаха, үржүүлхэ, хубааха дүрбэн үйлэдэлые хямдархан гүйсэдхэнэ. Сампин бол Хитадай түдыгүй хүн түрэлхитэнэй тоосоолхо хэрэгсэлэй үбгэн юм.
Япон сампин
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Япондо сампиные баһа нэгэ хубирал нэрэ болохо соробан (算盤, сэхэ оршуулбал «тоолохо табюур», удхаарынь оршуулбал мэдээжэ «сампин») гэжэ нэрлэдэг. Япондо одоошье гэһэн сампинг олоноор үйлэдбэрилжэ, үдэр тутимай хямда тоосоолол болон һургуулиин хүтэлбэритэ багтаан хэрэглэдэг.
Зүүлтэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ Ifrah, Georges (2001), The Universal History of Computing: From the Abacus to the Quantum Computer, New York: John Wiley & Sons, ISBN 0471396710.