Хитад үзэг

Хитад үзэгээр «ханза» гэжэ бэшэһэн байдал. Зүүн талань уламжалалта бэшэглэл, баруун талань хилбаршуулһан бэшэглэл.

Хитад үзэг гээшэ логограмма гү, али дүрсэдэ дулдыдажа зохёоһон хитадай бэшэг үзэг болоно. Хитадай баримжаа аялгуунда (путунхуа гү, али мандарин) ханза (хилбаршуулһан: 汉字; уламжалалта: 漢字). Мүн хитад үзэгынь мүнөө хүрэтэр хэрэглэжэ байдаг бэшэг үзэгүүдэй дундаһаа хамагай эртынхи болоно. Хитад үзэгые өөһэдынгөө хэлэн аялгуунда тааруулжа дуудалга, зуралга зэргые өөршэлэн бэшэгэй тогтолсоодоо ашагладаг хэлэнүүд байха болоод япон хэлэндэ кандзи, солонгос хэлэндэ ханча, вьетнам хэлэндэ тьы-ном гэжэ нэрлэжэ заншаба.

Юрэнхы мэдэлгэ

Түүхэ

Бүхын яһандахи бэшэһэн цзягувэнь

Хитадай түб хэһэгэй Хэнань можын Аньян хотодо, ойролсоогоор 24 дүрбэлжэн км талмайтай Инь гэжэ нэрлэһэн эртын томохон хотын туури байха ба, энэ эртын хотын нэрэнь дэлхэйн соёлой түүхын хуудаһанаа үүрдэ тэмдэглэгдэжэ үлэһэн юм.

Эртын һорболжо үгүүлһэнээр МЭҮ 14-р зуунда Шан уласай хаан Пань Гэн ниислэлээ эндэ нүүлгэжэ абшарһан болоод тус газар 300 үлүү жэлэй турша Шан уласай улас түрэ, соёл, эдэй засагай түб болоһон байдаг. Анха 1928 ондо Инь тууриие нээжэ малталга хэһэн ба эндэһээ хүрэл эд зүйл, яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһан дээрэ һиилэһэн бэшэг бэлэг зэргэ маша ехэ түүхын олдобори олдоһониинь археологиин түүхэдэхи гайхамшагта нээлтэнүүдэй нэгэ болоһон юм.

Яһан бэшэг гэдэг яһата мэлхэйн хуяг гү, али амитанай яһан дээрэ һиилэжэ бэшэһэн эртын бэшэг юм. Шан уласай хаад ноёд бурханда этигэжэ, буг шүдхэртэ сүсэглэдэг байһан болоод алибаа хэрэгые бүтээхэһөө үмэнэ ямагта яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаар һайн муу хуби заянаа түлэгдэн үзэжэ, түлгэндэ бууһан зүйлһээ яһан дээр тэмдэглэн үлдээдэг байгаа. Яһан дээрэхи тэрэ бэшэгые «Яһан бэшэг» гэжэ нэрлэбэ. Уламаар түлгэндэ буулһан зүйл бэелхэ үедэ тухайн зүгнэлые тэмдэглэһэн хуяг юмуу яһые албан ёһоной архивай баримта болгон хадгалдаг байһан байна. Иимэһээшье эдэ суглуулгань Хитад уласай хамагай эртын бэшэмэл түүхын баримта болодог ажа.

Яһан бэшэг эртын хүнүүдтэ нюусалиг зүйлнүүдэй нэгэ байһан агаад ханза һиилбэритэй яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаниие хүнүүд луугай яһан гээд бодожо эмшэгээнд хэрэглэдэг байба. Энэ байдал 1899 ондо Ван И-жун гэһэн наймаашан эрэ эдэнь нэгэн түрэлэй эртын бэшэг байна гэһэн мэдэхэ хүрэтэр үргэлжэлһэн гэдэг ба энэ нээлтэнь археологнар, хэлэ шэнжэлэлшэдэй анхааралые татаһанаар тэдэниие шудалжа эхилһэн байдаг. Одоогой байдалаар малталгаар ниитэ 150 000 үлүү яһата мэлхэйн хуяг, амитадай яһан олдоһон ба ниитэ 4 500 оршом ханза олдоод байгааһаа 1000 үлүү ханзые тайлажа уншаһан байдаг. Эдэ ханза бэшэгүүдые шудалалаар тухайн эртын саг үедэ бэшэг үзэгэй сайтар хүгжэһэн тогтосотой байгаа гэһэн дүгнэлтэдэ хүрэһэн юм.

Яһан бэшэг нэн эртын үнэлжэ баршагүй үнэтэ түүхэн олдобориин хубида 3000 үлүү жэлэй тэртээхэ Хитадай ниигэмэй улас түрэ, эдэй засаг, соёлой талаарха мэдээсэлые хадагалан үлдээһэн юм. Яһан бэшэг Хитадай эртын түүхэ, илангаяа Шан уласай үеын түүхые шудалха эгээн шухала шууд материал болоһоор ерэһэн болон мүнөөдэр яһан бэшэгэй шудалга дэлхэй хэмжээнэй шудалал болотороо хүгжөөд байна.

Хитад үзэгэй онсолиг

Лата сагаан толгойн онсолиг нэгэ абяа бүриие тэмдэглэхэ онсолигтой байдаг болбол ханза үзэгынь абяа, үгэ, хэлбэриие бүхэлидэнь нэгэ болгожо дүрсээр элирхылдэгээрээ онсолигтой . Гэбэшье оршон сагай хитад хэлэнэй дан үгэнь хамагай ехэдээ хоёр ба тэрэнһээ дээшэ ханзын ниилэмжээр нэгэ удхые элирхылдэг болоо. Мүн хитад үзэгэй онсолиг, уламжалалта үзэг зүйн заршамаар хитад үзэг хэлбэри, дуудалга, удха гэһэн гурбан хэлбэриие өөртөө шэнгээһэн байдаг.

Хитад үзэгые зээлдэжэ абаһан улас оронууд ба одоо хэрэглэхэ нүхэсэл байдал

Гүн ногоон - Уламжалалта хэлбэритэй үзэгээ хэрэглэһээр байдаг орон (Дунда Эргэн Улас буюу Тайвань, Макао, Хон Конг) Ногоон - Хилбаршуулһан болон уламжалалта бэшэглэлтэй хитад үзэгые зэргэсүүлэн хэрэглэжэ бай орон (Сингапур, Малайзи) Шара ногоон - Хилбаршуулһан ханза хэрэглэжэ бай орон (БНХАУ) Бүдэг ногоон - Ханза болон өөрын үндэһэнэй бэшэг үзэгые холижо болон зэргэсүүлэн хэрэглэжэ бай орон (Урда Солонгос ба Япон) Шара - Түүхэдээ албан ёһоной хэрэглээгээр түрэ болон ута хугасаагаар хэрэглэжэ байһан орон (Монгол, Хойто Солонгос, Вьетнам)

Эртын хитад уласуудта алба губшуур үгэдэг байһан Чосон гү, али Солонгос, Лиу чиу хаанта улас, Вьетнам улас эртын хитадһаа бэшэг үзэгыень зээлдэн абажа хэрэглэһэн байна. Япон улас Хитадай нүлөөдэ байгаагүйшье Эхэ газарай соёлой нүлөөдэ ороһоноор хитад үзэгые абажа хэрэглэһэн байдаг. Мүн Сингапур, Малайзи зэргэ уласуудта сагааша хитадууд олоноороо һууришаһанай уламһаа зарим бүһэ нютагуудта хитад хэлээр хэлэлсэхэ, хитад үзэгые хэрэглэхэ ябадал бии болоо.

Мүнөө хитад үзэгые Хитад, Тайвань, Япон, Урда Солонгос, Сингапур зэргэ уласууд бэшэгэй хэлэеэ тэмдэглэхын тулада ашаглаһаар байна. Гэбэшье ойрын хэдэн жэлнүүдтэ улас оронуудай засагай газарай бодолгоор хитад үзэгые хилбаршуулан хэрэглэхэ болоһоноор одоо тэдэ уласуудай хитад үзэгэй нэгэдмэл байдал үгы болоһон. Япондо кана үзэг, Солонгос уласта хангыль үзэгые хэрэглэһэнээр хитад үзэгэй нүлөө аажамаар багадхаха хандалгатай болоһон болобошье бүримүсэ алга болоһонгүй.

Мүн Хойто Солонгос болон Вьетнам улас хитад үзэгые албан ёһоор халаһан уласууд болоно. Гэбэшье хитад үзэгые хэрэглэхэгүйшье гэһэн хитад үзэгээр дамжан орожо ерэһэн үгэнүүд үгын сангай нэлээдгүй хубиие эзэлһээр байна. Хитад үзэгэй дуудалга он сагай эрхээр хубилагдажа, бүһэ нютаг тус бүридэ өөр өөр дуудалгатай болоо.

Хитад хэлэнэй 时间 (shí jiān) гү, али саг хугасаа гэһэн үгэ японоор 時間 (じかん), дзи кан, cолонгос хэлээр 시간 гү, али щиган гэжэ дуудалгатай боложо хубилагдаба. Гэбэшье дуудалга хубилагдаһан болобошье нэгдэмэл нэгэ үзэгээр бэшэгэй хэлэеэ тэмдэглэжэ байһан тула харилсаанда ороходо асуудалгүй байһан байна. Гэбэшье аажамаар хитад үзэгэй бэшэлгэ, хэлбэри хубилагдаха боложо бүһэ нютаг бүридэ хэлэн аялгуунай илгааһаа шалтагаалан зуралга нэмэхэ гү, али хаһаха, үндэһэн махабад хаһаха зэргээр хитад үзэг хубилагдаһан байна. Тиимэдэ улас орон бүридэ өөр өөрын гэһэн онсолигтой хитад үзэгүүд бии болоо. Жэшээнь, японшууд зохёоһон 1200 үлүү хитад үзэг бии.

Хитад үзэгэй тоо

Лян Цичаогой уран бэшэлгэ

Саг хугасаанай хубилалтаар үзэгэй хэлбэри хубилагдаха, дуудалга эжэл үзэг, удха эжэлшье хэлбэри өөр үзэг, бүһэ нютагай илгааһаа бии болоһон үзэг зэргые нэгэдхэн үзэбэл нэг түм үлүү ханза сугларха ажа һэн. Гэбэшье түүхэн хэлбэри, саг хугасаанай утада үлэжэ тунагдаһан гээд бүгэдынь нэгэдхээд 1994 ондо хэблэгдэһэн "Хитад үзэгэй далай" гэһэн номондо  85,568 дүрсэ үзэг бии гэжэ тэмдэглэһэн байна. Одоошье шэнэ ханза зохёогдоһоор байгаа ушарһаа мүнөө хүрэтэр хэр хитад үзэг байе гүйсэд хэлэхэ боломжогүй ажа һэн.

Хитад хэлэнэй толи бэшэгүүдтэ тэмдэглэгдэһэн ханзын тоо 

Он	Толи бэшэгэй нэрэ	Хитад нэрэ	Хитад үзэгэй тоо
100	Шовэнь цзецзы	説文解字	9,353
543?	Эрдэни хуйлааһан (Юпянь)	玉篇	12,158
601	Чие толи	切韻	16,917
997	Луугай алга гарай хэлэхэеэ	龍龕手鑑	26,430
1011	Дэлгэр толи	広韻	26,194
1039	Нэгэдхэһэн толи	集韻	53,525
1615	Үзэгэй сан	字彙	33,179
1675	Чжен цзы тун	正字通	33,440
1716	Энхэ Амгалангай үзэгэй толи	康熙字典	47,035
1916	Дунда хэлэнэй ехэ толи	中華大字典	48,000
1989	Хитад хэлэнэй ехэ толи	漢語大字典	54,678
1994	Хитад үзэгэй далай	中華字海	85,568
2004	Итайцзы толи	異体字辞典	106,230

Үзэгэй хэлбэри

Тиг

«龜» яһата мэлхэй гэһэн үзэгэй бэшэхэ дүрэм

Бэшэг үзэгынь бэшэгэй хэрэгсэл, бэшэхэ хурдан, бэшэхэ арга техникэ зэргээр хэлбэринь тогтожо, хубилагдадаг бэлэй. Тэдые ниитэдэнь хитад үзэгэй тиг (фонт) гэнэ.  Одоо хэрэглэжэ бай хитад үзэг яһан, ехэ гор, бага гор, засбарай, хэшээнгүй, таталган гэһэн тигүүдһээ бүридэжэ байна. Эдэ тигүүд түүхын ябасада олон шалтагаанаар бии болоһон. 

Бүридэл

Хитад үзэгэй бүридэл дуһал, зүүн багана, баруун багана болоно. Ямар нэгэн хитад үзэг өөр хитад үзэгтэй ниилэжэ нэгэ шэнэ ханза бүтэһэниие хитад үзэгэй бүридэл гэнэ.

Бүтэсэ

Хитад үзэгынь зурлага, бэшэхэ дараалал болон түлхюур үзэгһөө бүтэнэ. Түлхюур үзэг тухайн үгэ, удха, хитад үзэгэй изагуур боложо үгэдэг.

Уламжалалта ба хилбаршуулһан ханза

Уламжалалта хитад, хилбаршуулһан хитад, ба хилбаршуулһан япон хитад үзэгүүд

	Хитад		Япон	Удха
	Уламжалалта	Хилбаршуулһан
Хитадта хилбаржуулһан, Япондо уламжалалта	電	电	電	сахилгаан
	買	买	買	худалдажа абаха
	開	开	開	нээхэ
	東	东	東	зүүн зүг
	車	车	車	машина, тээбэриин хэрэгсэл
	紅	红	紅	улаан (япон хэлээр хүрэн улаан)
	馬	马	馬	морин
	無	无	無	юушье бэшэ
	鳥	鸟	鳥	шубуун
	熱	热	熱	халуун
	時	时	時	саг
	語	语	語	хэлэн
Япондо хилбаржуулһан, Хитадта уламжалалта	假	假	仮	худал
	罐	罐	缶	Консервна лонхо
	佛	佛	仏	Бурхан Багша
	惠	惠	恵	туһаламжа
	德	德	徳	арюун журам
	拜	拜	拝	дохилго
	黑	黑	黒	хара
	冰	冰	氷	мүльһэн
	兔	兔	兎	туулай
	妒	妒	妬	хардалга
	壤	壤	壌	хүрьһэн
	每	每	毎	бүхы, бүри
	步	步	歩	алхам
Япондо ба Хитадта ондоор хилбаршуулһан	聽	听	聴	шагнаха, соносхохо
	實	实	実	бодито
	證	证	証	үнэмжэлгэ, ушар
	龍	龙	竜	луу
	賣	卖	売	худалдаха
	龜	龟	亀	яһата мэлхэй
	藝	艺	芸	уралиг
	戰	战	戦	тулалдаан, байлдаан
	繩	绳	縄	аргамжа
	關	关	関	хааха, харилсаа
	鐵	铁	鉄	түмэр, металл
	圖	图	図	зураг
	團	团	団	бүлэг, полк
	轉	转	転	эрьехэ, эрьелдэхэ
	廣	广	広	үргэн, уужам
	惡	恶	悪	муу, муухай
	豐	丰	豊	элбэг
	腦	脑	脳	тархи
	雜	杂	雑	бусад
	壓	压	圧	даралта, компресси
	雞	鸡	鶏	тахяа
	價	价	価	үнэ сэн
	樂	乐	楽	зугаа
	氣	气	気	агаар
	廳	厅	庁	байра, холл, офис
	發	发	発	эльгээхэ, ябуулха
	勞	劳	労	хүдэлмэри
	劍	剑	剣	һэлмэ
	歲	岁	歳	наһан
	權	权	権	эрхэ мэдэл, эрхэ
	燒	烧	焼	шараха, шатаха
	贊	赞	賛	магтааха
	兩	两	両	хоёр, хоюулаа
	譯	译	訳	оршуулха
	觀	观	観	үзэхэ, хараха
	營	营	営	лагерь, батальон
	處	处	処	болбосоруулха
Хитадта ба Япондо адляар хилбаршуулһан	聲	声	声	дуу, дуу хоолой
	學	学	学	һураха
	體	体	体	бэе
	點	点	点	сэг
	貓	猫	猫	миисгэй
	蟲	虫	虫	хорхой шумуул
	舊	旧	旧	хүгшэн
	會	会	会	шадаха, уулзалга
	萬	万	万	түмэн, арбан мянган
	盜	盗	盗	хулгайша
	寶	宝	宝	эрдэни
	國	国	国	улас орон
	醫	医	医	эм
	麥	麦	麦	будаа
	雙	双	双	хос
	觸	触	触	холбоо
	參	参	参	хүн орхоодой, женьшень

Ном зохёол

• Загбар:PD-old-text
• Baxter, William H. (1992). A Handbook of Old Chinese Phonology. Berlin: Mouton de Gruyter. ISBN 978-3-11-012324-1. 
• Boltz, William G. (1994). The origin and early development of the Chinese writing system. New Haven: American Oriental Society. ISBN 978-0-940490-78-9. 
• Coulmas, Florian (1991). The writing systems of the world. Blackwell. ISBN 978-0-631-18028-9. 
• Keightley, David (1978). Sources of Shang history: the oracle-bone inscriptions of bronze-age China. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-02969-9. 
• Kern, Martin (2010). “Early Chinese literature, beginnings through Western Han”, The Cambridge History of Chinese Literature, vol. 1: To 1375. Cambridge: Cambridge University Press, 1–115. ISBN 978-0-521-85558-7. 
• Norman, Jerry (1988). Chinese. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29653-3. 
• Pulleyblank, Edwin G. (1984). Middle Chinese: a study in historical phonology. Vancouver: University of British Columbia Press. ISBN 978-0-7748-0192-8. 
• Qiu, Xigui (2000). Chinese writing, trans. by Gilbert L. Mattos and Jerry Norman, Berkeley: Society for the Study of Early China and The Institute of East Asian Studies, University of California. ISBN 978-1-55729-071-7.  (English translation of Wénzìxué Gàiyào 文字學概要, Shangwu, 1988.)
• Ramsey, S. Robert (1987). The Languages of China. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01468-5. 
• (2013) The reality of compound ideographs, 255–272. 
• Yip, Po-ching (2000). The Chinese Lexicon: A Comprehensive Survey. Psychology Press. ISBN 978-0-415-15174-0. 
• (2008) Chinese Lexicography : A History from 1046 BC to AD 1911: A History from 1046 BC to AD 1911. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-156167-2. 

Мүн үзэхэ

• Galambos, Imre (2006). Orthography of early Chinese writing: evidence from newly excavated manuscripts. Budapest: Eötvös Loránd University. ISBN 978-963-463-811-7. 

Early works of historical interest

• Samuel Wells Williams (1842). Easy lessons in Chinese: or progressive exercises to facilitate the study of that language. Printed at the Office of the Chinese Repository. 
• Herbert Allen Giles (1892). A Chinese-English dictionary, Volume 1. B. Quaritch, 1415. 
• P. Poletti (1896). A Chinese and English dictionary, arranged according to radicals and sub-radicals. Printed at the American Presbyterian mission press, 307. 
• William Edward Soothill (1900). The student's four thousand [characters and general pocket dictionary], 2, American Presbyterian Mission Press, 420. 
• John Chalmers (1882). An account of the structure of Chinese characters under 300 primary forms: after the Shwoh-wan, 100 A.D., and the phonetic Shwoh-wan, 1833. Trübner & co., 199. 
• (1893) Chinese and English dictionary: compiled from reliable authors. American Tract Society, 348. 
• Joseph Edkins (1876). Introduction to the study of the Chinese characters. Trübner & co., 314. 
• Kangxi (Emperor of China) (1842). Chinese and English dictionary: containing all the words in the Chinese imperial dictionary; arranged according to the radicals, Volume 1. Printed at Parapattan. 
• Tai Tung (Dai Tong 戴侗) (1954). The Six Scripts Or the Principles of Chinese Writing. Cambridge University Press, 114. ISBN 1-107-60515-6. Translated by L. C. Hopkins with a Memoir of the Translator by W. Perceval Yetts

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Хитад үзэг гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

History and construction of Chinese characters

• Excerpt from Visible Speech: The Diverse Oneness of Writing Systems by John DeFrancis, © 1989 by the University of Hawai`i Press. Used by permission of the University of Hawai`i Press.

Online dictionaries and character reference

• Chinese Text Project Dictionary Comprehensive character dictionary including data for all Chinese characters in Unicode, and exemplary usage from early Chinese texts.
• Evolution of Chinese Characters
• Zhongwen.com: a searchable dictionary with information about character formation
• Richard Sears, Chinese Etymology.

Chinese characters in computing

• Unihan Database: Chinese, Japanese, and Korean references, readings, and meanings for all the Chinese and Chinese-derived characters in the Unicode character set
• cchar.com Chinese Character Software Архивировалһан 8 таба һара 2015 оной.: Step by step pictures showing how to write Chinese characters.
• Daoulagad Han — Mobile OCR hanzi dictionary, OCR interface to the UniHan database

Early works of historical interest

• (1893) Chinese and English dictionary: compiled from reliable authors. American Tract Society. Retrieved on 2011-05-15. 
• Kangxi (Emperor of China) (1842). Chinese and English dictionary: containing all the words in the Chinese imperial dictionary; arranged according to the radicals, Volume 1. Printed at Parapattan. Retrieved on 2011-05-15.