Хитад үзэг

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Хитад үзэгээр «ханза» гэжэ бэшэһэн байдал. Зүүн талань уламжалалта бэшэглэл, баруун талань хилбаршуулһан бэшэглэл.

Хитад үзэг гээшэ логограмма гү, али дүрсэдэ дулдыдажа зохёоһон хитадай бэшэг үзэг болоно. Хитадай баримжаа аялгуунда (путунхуа гү, али мандарин) ханза (хилбаршуулһан: 汉字; уламжалалта: 漢字)[1]. Мүн хитад үзэгынь мүнөө хүрэтэр хэрэглэжэ байдаг бэшэг үзэгүүдэй дундаһаа хамагай эртынхи болоно[2]. Хитад үзэгые өөһэдынгөө хэлэн аялгуунда тааруулжа дуудалга, зуралга зэргые өөршэлэн бэшэгэй тогтолсоодоо ашагладаг хэлэнүүд байха болоод япон хэлэндэ кандзи, солонгос хэлэндэ ханча, вьетнам хэлэндэ тьы-ном гэжэ нэрлэжэ заншаба.

Юрэнхы мэдэлгэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Түүхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Гол үгүүлэл: Цзягувэнь
Бүхын яһандахи бэшэһэн цзягувэнь

Хитадай түб хэһэгэй Хэнань можын Аньян хотодо, ойролсоогоор 24 дүрбэлжэн км талмайтай Инь гэжэ нэрлэһэн эртын томохон хотын туури байха ба, энэ эртын хотын нэрэнь дэлхэйн соёлой түүхын хуудаһанаа үүрдэ тэмдэглэгдэжэ үлэһэн юм.

Эртын һорболжо үгүүлһэнээр МЭҮ 14-р зуунда Шан уласай хаан Пань Гэн ниислэлээ эндэ нүүлгэжэ абшарһан болоод тус газар 300 үлүү жэлэй турша Шан уласай улас түрэ, соёл, эдэй засагай түб болоһон байдаг. Анха 1928 ондо Инь тууриие нээжэ малталга хэһэн ба эндэһээ хүрэл эд зүйл, яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһан дээрэ һиилэһэн бэшэг бэлэг зэргэ маша ехэ түүхын олдобори олдоһониинь археологиин түүхэдэхи гайхамшагта нээлтэнүүдэй нэгэ болоһон юм.

Яһан бэшэг гэдэг яһата мэлхэйн хуяг гү, али амитанай яһан дээрэ һиилэжэ бэшэһэн эртын бэшэг юм. Шан уласай хаад ноёд бурханда этигэжэ, буг шүдхэртэ сүсэглэдэг байһан болоод алибаа хэрэгые бүтээхэһөө үмэнэ ямагта яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаар һайн муу хуби заянаа түлэгдэн үзэжэ, түлгэндэ бууһан зүйлһээ яһан дээр тэмдэглэн үлдээдэг байгаа. Яһан дээрэхи тэрэ бэшэгые «Яһан бэшэг» гэжэ нэрлэбэ. Уламаар түлгэндэ буулһан зүйл бэелхэ үедэ тухайн зүгнэлые тэмдэглэһэн хуяг юмуу яһые албан ёһоной архивай баримта болгон хадгалдаг байһан байна. Иимэһээшье эдэ суглуулгань Хитад уласай хамагай эртын бэшэмэл түүхын баримта болодог ажа.

Яһан бэшэг эртын хүнүүдтэ нюусалиг зүйлнүүдэй нэгэ байһан агаад ханза һиилбэритэй яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаниие хүнүүд луугай яһан гээд бодожо эмшэгээнд хэрэглэдэг байба. Энэ байдал 1899 ондо Ван И-жун гэһэн наймаашан эрэ эдэнь нэгэн түрэлэй эртын бэшэг байна гэһэн мэдэхэ хүрэтэр үргэлжэлһэн гэдэг ба энэ нээлтэнь археологнар, хэлэ шэнжэлэлшэдэй анхааралые татаһанаар тэдэниие шудалжа эхилһэн байдаг. Одоогой байдалаар малталгаар ниитэ 150 000 үлүү яһата мэлхэйн хуяг, амитадай яһан олдоһон ба ниитэ 4 500 оршом ханза олдоод байгааһаа 1000 үлүү ханзые тайлажа уншаһан байдаг. Эдэ ханза бэшэгүүдые шудалалаар тухайн эртын саг үедэ бэшэг үзэгэй сайтар хүгжэһэн тогтосотой байгаа гэһэн дүгнэлтэдэ хүрэһэн юм.

Яһан бэшэг нэн эртын үнэлжэ баршагүй үнэтэ түүхэн олдобориин хубида 3000 үлүү жэлэй тэртээхэ Хитадай ниигэмэй улас түрэ, эдэй засаг, соёлой талаарха мэдээсэлые хадагалан үлдээһэн юм. Яһан бэшэг Хитадай эртын түүхэ, илангаяа Шан уласай үеын түүхые шудалха эгээн шухала шууд материал болоһоор ерэһэн болон мүнөөдэр яһан бэшэгэй шудалга дэлхэй хэмжээнэй шудалал болотороо хүгжөөд байна.

Хитад үзэгэй онсолиг[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Лата сагаан толгойн онсолиг нэгэ абяа бүриие тэмдэглэхэ онсолигтой байдаг болбол ханза үзэгынь абяа, үгэ, хэлбэриие бүхэлидэнь нэгэ болгожо дүрсээр элирхылдэгээрээ онсолигтой[3] . Гэбэшье оршон сагай хитад хэлэнэй дан үгэнь хамагай ехэдээ хоёр ба тэрэнһээ дээшэ ханзын ниилэмжээр нэгэ удхые элирхылдэг болоо. Мүн хитад үзэгэй онсолиг, уламжалалта үзэг зүйн заршамаар хитад үзэг хэлбэри, дуудалга, удха гэһэн гурбан хэлбэриие өөртөө шэнгээһэн байдаг.

Хитад үзэгые зээлдэжэ абаһан улас оронууд ба одоо хэрэглэхэ нүхэсэл байдал[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Гүн ногоон - Уламжалалта хэлбэритэй үзэгээ хэрэглэһээр байдаг орон (Дунда Эргэн Улас буюу Тайвань, Макао, Хон Конг) Ногоон - Хилбаршуулһан болон уламжалалта бэшэглэлтэй хитад үзэгые зэргэсүүлэн хэрэглэжэ бай орон (Сингапур, Малайзи) Шара ногоон - Хилбаршуулһан ханза хэрэглэжэ бай орон (БНХАУ) Бүдэг ногоон - Ханза болон өөрын үндэһэнэй бэшэг үзэгые холижо болон зэргэсүүлэн хэрэглэжэ бай орон (Урда Солонгос ба Япон) Шара - Түүхэдээ албан ёһоной хэрэглээгээр түрэ болон ута хугасаагаар хэрэглэжэ байһан орон (Монгол, Хойто Солонгос, Вьетнам)

Эртын хитад уласуудта алба губшуур үгэдэг байһан Чосон гү, али Солонгос, Лиу чиу хаанта улас, Вьетнам улас эртын хитадһаа бэшэг үзэгыень зээлдэн абажа хэрэглэһэн байна. Япон улас Хитадай нүлөөдэ байгаагүйшье Эхэ газарай соёлой нүлөөдэ ороһоноор хитад үзэгые абажа хэрэглэһэн байдаг. Мүн Сингапур, Малайзи зэргэ уласуудта сагааша хитадууд олоноороо һууришаһанай уламһаа зарим бүһэ нютагуудта хитад хэлээр хэлэлсэхэ, хитад үзэгые хэрэглэхэ ябадал бии болоо.

Мүнөө хитад үзэгые Хитад, Тайвань, Япон, Урда Солонгос, Сингапур зэргэ уласууд бэшэгэй хэлэеэ тэмдэглэхын тулада ашаглаһаар байна. Гэбэшье ойрын хэдэн жэлнүүдтэ улас оронуудай засагай газарай бодолгоор хитад үзэгые хилбаршуулан хэрэглэхэ болоһоноор одоо тэдэ уласуудай хитад үзэгэй нэгэдмэл байдал үгы болоһон. Япондо кана үзэг, Солонгос уласта хангыль үзэгые хэрэглэһэнээр хитад үзэгэй нүлөө аажамаар багадхаха хандалгатай болоһон болобошье бүримүсэ алга болоһонгүй.

Мүн Хойто Солонгос болон Вьетнам улас хитад үзэгые албан ёһоор халаһан уласууд болоно. Гэбэшье хитад үзэгые хэрэглэхэгүйшье гэһэн хитад үзэгээр дамжан орожо ерэһэн үгэнүүд үгын сангай нэлээдгүй хубиие эзэлһээр байна. Хитад үзэгэй дуудалга он сагай эрхээр хубилагдажа, бүһэ нютаг тус бүридэ өөр өөр дуудалгатай болоо.

Хитад хэлэнэй 时间 (shí jiān) гү, али саг хугасаа гэһэн үгэ японоор 時間 (じかん), дзи кан, cолонгос хэлээр 시간 гү, али щиган гэжэ дуудалгатай боложо хубилагдаба. Гэбэшье дуудалга хубилагдаһан болобошье нэгдэмэл нэгэ үзэгээр бэшэгэй хэлэеэ тэмдэглэжэ байһан тула харилсаанда ороходо асуудалгүй байһан байна. Гэбэшье аажамаар хитад үзэгэй бэшэлгэ, хэлбэри хубилагдаха боложо бүһэ нютаг бүридэ хэлэн аялгуунай илгааһаа шалтагаалан зуралга нэмэхэ гү, али хаһаха, үндэһэн махабад хаһаха зэргээр хитад үзэг хубилагдаһан байна. Тиимэдэ улас орон бүридэ өөр өөрын гэһэн онсолигтой хитад үзэгүүд бии болоо. Жэшээнь, японшууд зохёоһон 1200 үлүү хитад үзэг бии.

Хитад үзэгэй тоо[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Лян Цичаогой уран бэшэлгэ

Саг хугасаанай хубилалтаар үзэгэй хэлбэри хубилагдаха, дуудалга эжэл үзэг, удха эжэлшье хэлбэри өөр үзэг, бүһэ нютагай илгааһаа бии болоһон үзэг зэргые нэгэдхэн үзэбэл нэг түм үлүү ханза сугларха ажа һэн. Гэбэшье түүхэн хэлбэри, саг хугасаанай утада үлэжэ тунагдаһан гээд бүгэдынь нэгэдхээд 1994 ондо хэблэгдэһэн "Хитад үзэгэй далай" гэһэн номондо  85,568 дүрсэ үзэг бии гэжэ тэмдэглэһэн байна. Одоошье шэнэ ханза зохёогдоһоор байгаа ушарһаа мүнөө хүрэтэр хэр хитад үзэг байе гүйсэд хэлэхэ боломжогүй ажа һэн.

Хитад хэлэнэй толи бэшэгүүдтэ тэмдэглэгдэһэн ханзын тоо 

Он Толи бэшэгэй нэрэ Хитад нэрэ Хитад үзэгэй тоо
100 Шовэнь цзецзы 説文解字 9,353
543? Эрдэни хуйлааһан (Юпянь) 玉篇 12,158
601 Чие толи 切韻 16,917
997 Луугай алга гарай хэлэхэеэ 龍龕手鑑 26,430
1011 Дэлгэр толи 広韻 26,194
1039 Нэгэдхэһэн толи 集韻 53,525
1615 Үзэгэй сан 字彙 33,179
1675 Чжен цзы тун 正字通 33,440
1716 Энхэ Амгалангай үзэгэй толи 康熙字典 47,035
1916 Дунда хэлэнэй ехэ толи 中華大字典 48,000
1989 Хитад хэлэнэй ехэ толи 漢語大字典 54,678
1994 Хитад үзэгэй далай 中華字海 85,568
2004 Итайцзы толи 異体字辞典 106,230

Үзэгэй хэлбэри[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Тиг[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

«龜» яһата мэлхэй гэһэн үзэгэй бэшэхэ дүрэм

Бэшэг үзэгынь бэшэгэй хэрэгсэл, бэшэхэ хурдан, бэшэхэ арга техникэ зэргээр хэлбэринь тогтожо, хубилагдадаг бэлэй. Тэдые ниитэдэнь хитад үзэгэй тиг (фонт) гэнэ.  Одоо хэрэглэжэ бай хитад үзэг яһан, ехэ гор, бага гор, засбарай, хэшээнгүй, таталган гэһэн тигүүдһээ бүридэжэ байна. Эдэ тигүүд түүхын ябасада олон шалтагаанаар бии болоһон. 

Бүридэл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Хитад үзэгэй бүридэл дуһал, зүүн багана, баруун багана болоно. Ямар нэгэн хитад үзэг өөр хитад үзэгтэй ниилэжэ нэгэ шэнэ ханза бүтэһэниие хитад үзэгэй бүридэл гэнэ.

Бүтэсэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Хитад үзэгынь зурлага, бэшэхэ дараалал болон түлхюур үзэгһөө бүтэнэ. Түлхюур үзэг тухайн үгэ, удха, хитад үзэгэй изагуур боложо үгэдэг.

Уламжалалта ба хилбаршуулһан ханза[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Уламжалалта хитад, хилбаршуулһан хитад, ба хилбаршуулһан япон хитад үзэгүүд
Хитад Япон Удха
Уламжалалта Хилбаршуулһан
Хитадта хилбаржуулһан, Япондо уламжалалта сахилгаан
худалдажа абаха
нээхэ
зүүн зүг
машина, тээбэриин хэрэгсэл
улаан (япон хэлээр хүрэн улаан)
морин
юушье бэшэ
шубуун
халуун
саг
хэлэн
Япондо хилбаржуулһан, Хитадта уламжалалта худал
Консервна лонхо
Бурхан Багша
туһаламжа
арюун журам
дохилго
хара
мүльһэн
туулай
хардалга
хүрьһэн
бүхы, бүри
алхам
Япондо ба Хитадта ондоор хилбаршуулһан шагнаха, соносхохо
бодито
үнэмжэлгэ, ушар
луу
худалдаха
яһата мэлхэй
уралиг
тулалдаан, байлдаан
аргамжа
хааха, харилсаа
түмэр, металл
зураг
бүлэг, полк
эрьехэ, эрьелдэхэ
广 үргэн, уужам
муу, муухай
элбэг
тархи
бусад
даралта, компресси
тахяа
үнэ сэн
зугаа
агаар
байра, холл, офис
эльгээхэ, ябуулха
хүдэлмэри
һэлмэ
наһан
эрхэ мэдэл, эрхэ
шараха, шатаха
магтааха
хоёр, хоюулаа
оршуулха
үзэхэ, хараха
лагерь, батальон
болбосоруулха
Хитадта ба Япондо адляар хилбаршуулһан дуу, дуу хоолой
һураха
бэе
сэг
миисгэй
хорхой шумуул
хүгшэн
шадаха, уулзалга
түмэн, арбан мянган
хулгайша
эрдэни
улас орон
эм
будаа
хос
холбоо
хүн орхоодой, женьшень

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  1. Potowski, Kim (2010). Language Diversity in the USA. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-74533-8. 
  2. History of Chinese Writing Shown in the Museums. CCTV online. the original on 2009-11-21 үдэрһөө архивлагдаһан. 2010-03-20 үдэртэ хандаһан.
  3. Wood, Clare Patricia (2009). Contemporary perspectives on reading and spelling. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-49716-9. 

Ном зохёол[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Мүн үзэхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Early works of historical interest

Холбооһон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

History and construction of Chinese characters
Online dictionaries and character reference
Chinese characters in computing
Early works of historical interest