Христосой шажан

Христосой шажан (грек: Χριστός — «Абарагша», «мессиа») — абраһамай дэлхэйн шажан, Шэнэ хэлсээндэ тодорхойлоһон Иисус Христосой амидарал, һургаал дээрэ һуурилһан юм.^[1]. Христианинүүд Назаретэйхи Иисус бол мессия, бурханай хүбүүн болон хүн түрэлхитэнэй абрагша мүн гэжэ этигэдэг^[2]. Христосой шажантад Иисус Христосой намтар гэдэгтэ лабтай байна. Христосой шажан — дэлхэй дээрэхи хамагай гол нэгэ бурханта шажанай нэгэн. Тэрэнэй этигэл үнэмшэлынь тэрэнэй үүдэн бай болохо эхэ үндэһэнь болоһон иудаизмтай нягта холбоотой. Христосой этигэлэй үндэһэн һанаань бурханай хүбүүн, Иисус Христос собдолгодон, уламаар дахин амидарһанаар абарал ерэнэ гэдэгтэ оршодог.

Эртын христосой шажан бэеэ хүсэһэнгүй ушар ганса урасхалтай байһаншье һаа, шажанай түүхэдэ библиин тайлбар, онол сургаалаас олон урсгалд хуваагдсан. Христианствын хамагай гол урасхалнууд: католицизм, үнэн алдарта шажан, протестантизм юм.

Назаретһээ ерэһэн Иисус

Назаретһээ ерэһэн Иисус Библиин ном болон христосой шажанда гол дүрэнь юм. Христосой шажанай этигэлэй үндэһэниинь абаралда хүрэхэ замые нээдэг Иисус Христосые шүтэжэ, тэрэндэ зүдхэхэдэ оршодог.

Христосой шажан номой (Евангелиин) Шэнэ хэлсээндэ багтадаг хамагай эртэниинь Маркын Евангели гү, али тэдэ Назаретһээ ерэһэн Иисус — сүсэгтэнэй ударидагша, гэгээнтэнэй үйлэ ажаллалгые тодорхойлон үгүүлдэг. Христосой һурталынь Иисусые үхэһэнэй дараа, үүдэн бай ниигэмлигүүдтэ гэгээнтэд тэрэнэй тухай домог, һургаалые дахин дабтан яриха үеһөө шажан болон түлэбшэжэ эхилбэ. Эхилээд Иисусай эльгээлтые ама дамжан яридаг байһанаа, дараань суглуулан бэшэжэ тэмдэглэбэ. Эртын христосой зохёогшодой этигэл һургаалиинь Христосой мэндэлһэн, тэрэнэй хүүгэд наһанай тухай хүүрнэлдэ тусхагдаба.

Иисусай эльгээлтэ

Иисусай гол эльгээлтэнь бурханай хааншалалтай холбогдуулан иудаизмые һэргээхэдэ оршожо байба. Иисусай номлолынь хүдөөгэй амидаралай ёгтолол дээрэ бүтээгдэһэн ба тэрэ үбшэтэнүүдые эдгээн элааршуулжа, ниигэмэй гологдол болоһон хүмүүндэ туһалдаг байба. Тэрэнэй эльгээлтэ энгын хүмүүндэ, үндэһэндээ газар таряаланшадта шэглэгдэһэн байба. Тэрэнэй һургаалые Уулын дээрэхи номлолдо нэгэдхэн дүгэнээд Лука, Матвей апостолнууд Евангели номдо бэшэжэ тэмдэглэбэ. Иисусай номлолой үндэһэн сэдэбынь бурханда болон ойро дотоныхондоо дуратай байха ябадал. Энэ эльгээлтэнь зан түрэхэд гаргажа болохо хизгаарые тодорхойлжо, буруу үйлэдэлэйнгээ түлөө хатуу шэтгэл амалдаг Торагай хэрсэгэй хизгаарлагдамал һургаалда харюу болобо. Энэнэй орондо Иисус шэнэ, болбосоронгүй ниигэм байгуулха арга болохо дуран сэдьхэл, энэрэл нигүүлэсхы сэдьхэлдэ уряалан дуудаба.

Христосой бэе хүн

Иисус өөрөө өөрыгөө бурханай элшэн гү, али Мессия гэһэн үзэдэг. Тэрэ бурханда хандахадаа «Эсэгэмни» гэһэн хоорондын харилсаагаа дээдэ зэргээр ойро дотоно элэрхэлдэг. Иудаизм шажанай болон улас түрын түб болоһон Иерусалимда хүрэбэ. Энэ зоримог үйлэдэл Иисус болон Еврейн шажантанай хоорондохо зүршэлэйн эхилэл болобо. Иисусые барабшалан бурхан шүтээн тарааһан хэргээр ялалан саазалба. Тэрэнэй үхэлэй талаар Евангели номдо үгүүлһэнээр Хуушан хэлсээндэ оршохо хүн түрэлхитэные абархын тулада бурханһаа эльгээһэн Мессиин талаар уридшалан үгүүлһэн зүйлые бэелүүлһэндэ онсогой ажа холбогдол үгэдэг.

Иисус — энэ бол Иешуа гэһэн арамейн нэрын грек хэлбэри. Иисусай амидарал, үйлэ ябадал еврейн уламжалалнууд дээрэ үндэһэлэгдэбэ. Евангели ном сүсэглэлынхиинь үндэһэн болодог Иисусай амидарал, һургаалые үгүүлдэг.

Еврейн мүргэлэй ордон

Иисус түрэжэ, хэрээснэг болоһониинь: Иисус ромын эзэн хаан Октавиан Август түрэ барижа байха үедэ (МЭҮ 27 дугаар онһоо МЭ 14 дугаар он) Галилейн хото Назаретдэ түрэбэ. Тэрэнэй олон ниигэмдээ зүтгэхэ болоһониинь Галилейдахи Ирод Антипын түрэ бариха үедэ эхилбэ (МЭҮ 20 дугаар онһоо МЭ 39 дугаар он). Иисусые Иордан голдо еврейн номлогшо Иоанн Хэрээснэг хэрээснэг болгобо. Хэдэн жэлэй туршада Иисус Галилейгаар аялжа, өөрын һургуули харизмын тэнэмэл номлогшын дүрээр тарааба.

Нүлөөлэлэй хүреэн болон үхэл: Евангели номдо үгүүлһэнээр Иисус үбшэтэнүүдые анагаажа илааршуулан, өөрөө номлогжо байхадаа мүргэлэй ордодо һургааляа айлдажа байба. Тэрэ Израилиин арад түмэниие сүсэглэлдэ хандажа, өөрыень дагахые уряалжа байба. Түүниие дагагсад огсом үсэжэ, тэдэгээрэй олонхинь хүн зоной доодо шатаныханһаа гаралтай байба. Эсэстээ Иисус ромын эрхэтэнүүдтэ баригдан, бурхан шүтээн тарааһан, улас түрын ухуулга хэһэн хэрэгтэ яллагдан МЭ 30 оной оршомдо саазалагдаба.

Христосой шажанай гаралга

Эртын христианинүүд олон хүмүүниие татадаг орон нютагай ниигэмлигүүдые байгуулдаг байба. Удалгүй еврейн шажанай жэжэг сектэһээ христосой шажаниинь абарга томо шажанай хүдэлгөөн болон хубирба.

Эртын христианинүүд Иисус бол Мессия мүн байһан, түүниие собдолһоной дараа тэрэ дахин амилһан гэдэгтэ этигэдэг. Тэдэ юртэмсын түгэсхэл удхагүй ерэнэ гэхэ Апокалипсис (юртэмсын мүхэлэй тухай Библиин Шэнэ хэлсээнэй нэгэн ном — орожо)-до этигэсэгээдэг. Эхинэй үедээ тэдэнэй уулзалтууд Иерусалимда маша нюусаар ябагдадаг байһанаа, удалгүй олон тооной ниигэмлигүүд болобо. Эсэсэй эсэстэ эдэгээр христосой ниигэмлигүүд бэе бэетэйгээ харилсан үйлэшэлжэ эхилбэ: хамтаран мүргэл үйлэдхэ, хоол унданай сагаар уулзасгааха, бэе бэедээ дэмжэлгэ үзүүлхэ зэргэ. Эртын христосой шүтэлгын үедэ бүхы хүмүүн эжэл тэгшэ байжа, эмэгтэйшүүдшье гэһэн шухала алба хашаха бололсоотой байба.

Анханай зүршэлгэнүүд

Удалгүй христосые баримталгашад тэрс үзэл (ересь) тарааһан хэрэгтэ буруудхагдан өөр шүтэлгэ бүхы хүн зоной олонхиин зүгһөө мүрдэлгэдэ үртэгдэбэ. Олонхинь Самари руу зугатажа, заримынь Антиохи хүрэһэн ба тэндэ лэ тэдэниие христианинүүд гэжэ нэрлэхэ болобо. Антиохида ромын эллинист шүтэлгые баримталагшад тэдэнтэй ниилбэ. Христосой ниигэмлигүүд өөһэдын гэшүүдээ, еврейшэ бай, еврей бусашье бай эрэгтэй хүүгэдэй бэлэг эрхэтэнэй обрезаниие таһалха, хоолой хизгаарлалта зэргэ хатуу шанга еврейн хуулинуудһаа байнга сүлөөлдэг байба. Христосой шажанай номлогшод хэрээснэг болгохые арюудхаха бэлэг тэмдэгэй ёһолол, харин үйлэ хэрэгэй болон һанаанай сэбэр арюуниие Иисусай замые дагаһанаар хангагдана гэжэ үзэдэг.

Синоизм

Иудейшүүдэй хубида Мессия (ивритһээ оршуулбал — хэрээһэн хүртэгшэ) Давид хаанһаа гаралтай израильшуудай хуули ёһоной һунгаһан бурхан гэһэн удхатай ажа. Мессиие абрагша, ерэхэ саг үеын түгэсхэл мүн гэһэн христианинүүд түһөөлэл Хуушан хэлсээнэй зүншэдэй номдо гарадаг. Эртын христианинүүд Иисусые собдолһолон болон тэрэнэй ахин амилан бодохые хүлеэн зүбшөөрдэг болоһониинь тэдэ түүниие Мессия гү, али Христос (грекээр хэрээһэн хүртэгшэ) гэһэн нэрлэхэдэ нүлөөлбэ. Христос гү, али Иисусай сободлолтые хүлеэжэ абаһаниинь христианинүүдэй шүтэлгын гол ойлголто болоо.

Амжалта болон тархалта

Дараагай хэдэн арбан жэлнүүдэй туршада энэ шажан хурдан тархажа эхилбэ. Үндэһэндээ христианинүүдэй амидаралай юрэ буһын хэб маяг тэдэнтэй нэгэдхэ хүсэлыень орьёлуулба. Бүхэл бүтэн гэр бүлэнүүд, зарса, богоолнуудайнгаа хамтаар христосой шажантан болохоор шэдэсгээжэ байгаа. Римэй эзэнтэ гүрэн даяар христосой шажан хурдан тархажа, болбосоролтой баяд түдыгүй, ядуу доодоһоошье хосорһонгүй. Христосой шажанай түгөөмэл болохо шалтагааниинь абаралай болон ахин амилуулан бодхоно гэһэн амалалга. Түүнһээ гадана, Эртын христианинүүдэй ниитэлгэ байдалшье анхаарал татадаг, ушарынь баядынь ядуу, хүгшэд, үбшэтэнүүдэй түлөө мүнгэн хандиб үргэдэг байба. Ниигэмэй зүгһөө өөһэдын гишүүдэйнгээ оршуулгые хянажа, христосой шажанта гадаадынханда байра һууса оложл, харин анагаагшад үнэ түлэбэргүй ажалалдаг байба. Юртэмсын түгэсхэл тиимэшье амархан, хурдан удахагүй болохогүй нээ гэдэгынь ойлгомжотой болохо үед/ христосой амидаралай хэб маягта ехэхэн аши холбогдол үгэхэ болобо. Тэрэ үедэ тухайн ниигэмлигүүд хүрээлэн бай оршоной үнэтэ зүйл, хэм хэмжээндэ даһан зохисодог боложо, алас хэтэдээ нэгэдэмэл церковиин үндэһэниинь болоһон шаталалууд, ниигэмэй бүтэсүүдшье бай болоо.

Христианинүүдэй хөөжэ тууһаниинь

Христосой шүтэлгэ дагахань түүниие баримталагшадай хубида аюул заналгүй байһангүй. МЭ 64 дүгээр ондо ромын эзэн хаан Нерон христианинүүдые гал түймэр табиһан мэтээр буруудхан хорихо, саазлаха тухай тушаал буулгаба. Римэй эзэнтэ гүрэндэ олон тооной христианинүүд үхэлэй үмэнэшье этигэл үнэмшлээһээ нисаһангүй. II—III зуунай үедэ хөөгдэжэ, бүд мүрдэгдэжэ байһан хэдышье туушатай тэмсэлэй үрэ дүндэ, эсэсэй эсэстэ христосой шажан Римэй эзэнтэ гүрэнэй албан ёһоной шажан болобо.

Эртын церковь ба дунда зуун

Хэрээһэнтэнай аянай үеээр олоноороо мүргэл хэхээр тэнүүшэлхэ гэдэг ойлголто бөө мүргэлтэнэй эсэргүү «*арюун дайн*» мэтээр ойлгогдохо болоо

Христосой шажан хаашуул, эзэн хаашуулай дэмжэлгэтэйгээр тархаба. Хожомынь тэрэ янза бүриин шүтэлгүүдтэ хубаагдаһаниинь удалгүй Европо дахи улас түрын шухала хүсэн зүйл болобо.

Христианинүүдые мүрдэн хабшаха ябадал I Константин эзэн хаанай үедэ IV зуунда зогсобо. Түүниие залгамжалагша I Феодосий христосой шажаниие Римэй эзэнтэ гүрэнэй түрын шажан гэжэ зарлаба. Энэ үеһөө христосой церковиин хүгжэл улас түрын засаглалтай нягта холбоотой болобо. Римэй папын хаан шэрээ гү, али засаглалые Олоһон газар, церковиин тэргүүн папын ордон болобо. Папын үедэ засагай эрхэ барихань епископүүдэй гарта оробо. Суулганууд шүтэлгын номлолые хүлээн абаха замаар христосой шажанай үндэһые бүридүүлжэ байба. Римэй эзэнтэ гүрэн 395 дугаар ондо задаран унаһаниинь ромын болон византиин церковьнууд болон хубаагдахад хүргэбэ.

Христосой шажан дэлгэрһэниинь

Ойрохи Дурнада болон Хойто Африкада бэе даанги церковьнууд болобо. Янза бүриин оронууд дахи христосой шажанай тархалга, церковьнуудай үүдхэлгэнь юунай үмэнэ аялагша монахууд ашаар ябагдажа байба. Франциин хаан I Хлодвигые Реймсда (489 он) хэрээһэлһэнээр түримхэй бөө мүргэлтэ Европодо христосой шажан дэлгэрхэ эхилэл болобо. Лалын шажантанууд Хойто Африка болон Пиренейн хахад арал руу добтолһоной дараа VII—VIII зуунда эдэгээр бүһэ нютагуудта христосой шажанай нүлөө бүримүһэн унаһан байба.

Римэй папын удам

XI зуунһаа эхилэн Римэй папын өөртөө тиимэ нэрые һунгаба. Римэй папын сула — «гэгээн эсэгэ», тэрэнэй хуби табиланта нэрэнь «Бурхадай зарсанарай зарса». Папануудые Римэй папын дарааха католик церковиин һанбаартанай дээдэ сула хэргэмтэнүүд болохо кардиналнууд һунгадаг.

Ши Пётр – шулуун гээшэш, тиин би энэ шулуун дээрэ ѳѳрынгѳѳ һүзэглэгшэдэй бүлгэмые бодхоохоб
— Матвей, 16:18

Папань ромын католик церковиин дээдэ тэргүүн. Ном айладагша Пётрай залгамжалагшые томилхо уламжалал ромын епископуудай дүрээр өөрын үндэһээрээ МЭ II зуунда хамаардаг. IV зуунһаа эхилэн ромын епископууд ехэхэн эрхэ мэдэл, церковиие хиналтадаа байлгахые шаардаба. V зуунда I Лев Папа Пётрай залгамжалагшын хубигаар тэргүүн эрхэ мэдэлые шаардаба. Түримхэйлэгшэдэй добтолгооной үегээр папын улас түрын засаглал бэхжэбэ. Бүри дундада зуунай эхээр папын албан тушаал улас түрын үлэмжэ нүлөөлэл, эрхэ мэдэлые оложо абаба. Һэргэн мандалай эриндэ папанарай улас түрын эрхэ мэдэлэй түлөө тэмүүлэл Шэнэдхэлые хэхэ анхадагша шалтагаануудай нэгэн болобо. Анханай Ватиканай Суулган (1869—1870) папын алдаа дутагдалгүй болохые мэдэгдээд, түүниие бүхы христианинүүдэй хубида номлолой болон хүмүүжэлэй үүргэтэйе сохон дуридбэ.

Зүүлтэ

↑ BBC—Religion & Ethics—566, Christianity // BBC
↑ Briggs, Charles A. The fundamental Christian faith: the origin, history and interpretation of the Apostles' and Nicene creeds. C. Scribner’s sons, 1913.

[1] BBC—Religion & Ethics—566, Christianity // BBC

[Briggs-2] Briggs, Charles A. The fundamental Christian faith: the origin, history and interpretation of the Apostles' and Nicene creeds. C. Scribner’s sons, 1913.

[1]

[2]