Мүлхигшэд

Мүлхигшэд (Reptilia)
; Хитад аллигатор	; Могой
; Яһата мэлхэй	; Гаттери
Биологиин классификаци
Аймаг:	Амитан;
Хүрээ:	Хүбшэтэн;
Анги:	Мүлхигшэд (Reptilia); Иосиф Лауренти, 1768
Мүнөөнэй багууд
	Матар (Crocodilia); Хушуу толгойтон (Rhynchocephalia); Яһата мэлхэй (Testudines); Хашарһатан (Squamata);

Мүлхигшэд ([Reptilla] Error: {{Lang-xx}}: text has italic markup (help)) бүлэгтэ могой, гүрбэл, матар болон һүнэһэн үлэг гүрбэлнүүд багтадаг. Мүлхигшэдынь хэд хэдэн шухала даһан зохисолдо ороһоныхоо ашаар хуурай газарые найдабаритай эзэлжэ шадаба.

Мүлхигшэдынь амитадай эртэнэй бүлгые бүридүүлдэг ба тэдэнһээ бүхыл һүн тэжээлтэнүүд болон шубууд хүгжэбэ. Пермиин галабай үе, 300 сая жэлэй үмэнэ хубисалай гурбан шэглэлдэ хубаагдан һалаба: нэгэдүгээртэ, хуурай газарай болон тэнгисэй яһата мэлхэйнүүд, хоёрдугаарта, үлэг гүрбэлнүүд, гүрбэлнүүд, матар болон шубууд, гурбадугаарта, һүн тэжээлтэнүүд.

Мүлхигшэд уридань үзээгүй олон тооной даһан зохисолые дамжаһаныхаа ашаар хуурай газарта эһэн мэндэ гаража ерэбэ. Тэдэнэй арһан дээрэхи хайрһанууд тэдэниие хаталтаһаа хамгаалжа, уушгыень хүсэтэй, үрэ ашагтай болгожо һэн. Тэдэнэй үндэгэнь уһагүйжэлтэ болон гэмтэлһээ хамгаалһан бата бүхэ хатуу халһаар бүрхэгдэһэн байдаг. Хоёр нютагтаниинь бодосой һолилсооной замаар бэеынхээ температурые тохируулжа шададаггүй. Иимһээ тэдэ халуун саг агаарай нүхэсэлдэ һүүдэр хайдагжа гэһэн эрһэдэлые үлэ хайхаран наран шарлагые хүлээн абажа удаан хугасаае үнгэрүүлдэг. Һүүгээр бойжогшодтой харисуулхад тэдэндэ бага хэмжээнэй хоол шаардагдадаг тул гоби, сүл мэтын хоол тэжээл багатай нютагуудта тайбан амидаржа шададаг.

Даяар Дэлхэй дээрэ мүлхигшэд 9400 зүйлнүүд мэдээгдэдэг^[1], Россиин газар дайда 72 зүйлнүүд байдаг.^[2]^[3]

Гүрбэлнүүд

Мүнөөдэр гүрбэлнүүдынь хамагай олон тоотой, үндэһэндээ хэмжээгээрээ маша жэжэгхэншьн гэһэн янза бүриин бүлэг болодог. Тэдэ өөһэдын үндэгөө газарта ухажа буладаг, харин хүйтэнэй уларилда өөһэдын эдибхэжэлээ һааруулжа, эшээндэ ородог шэнжэ шанартай. Хүлгүй гүрбэлһээ бусад бүхы гүрбэлнүүд дүрбэн мүсэтэй. Гүрбэлнүүд – гадана талааһаа нэлээд һонирхолтой зүйлнүүдэй нэгэн. Өөрын үнгөө һолижо шададаг, урагша түбыһэн нюдэнүүдынь 360° харагдаха байдалые ханган эргэлдэжэ шададагынь гайхал түрүүлдэг. Сүлын хүзүүбшэтэ игуана гүрбэл аюул тулгарахад гайхам захаа боһогдог бол харин геккон гүрвэл хана, таазааршье сүлөөтэй ябаха боломжо олгоһон һоруулуудтай һарбуун дээрэнь байдаг ажа.

Хуурай газарай болон тэнгисэй яһата мэлхэй

Нюруу болон гэдэһыень хамгаалдаг хуягынхаа ашаар хуурай газарай болон тэнгисэй яһата мэлхэйнүүд һүүлэй 150 сая жэлэй дотор маша үл ялиг өөршэлэлтэндэ орожо һэн. Энэхүү яһанай бүтэсэнь арһанай болон яһанай илтаһуудаар бүрхэгдэһэн байдаг. Ехэнхи хуурай газарай болон тэнгисэй яһата мэлхэй толгой болон һарбуугаа хуягандаа бүрэн нуужа шададаг. Хуурай газарай болон тэнгисэй бүхы яһата мэлхэй хортой, хуурай газарда үндэглэдэг. Харамһалтайнь тэдэгээрэй олонхи зүйлнүүдтэ усадха аюул нүүрлээд байгаагай ушарынь хүмүүн тэдэные үргэлжлэн агнажа, үндэгэнүүдыень һүйдхэдэгтэ байгаа юм.

Могой

Абарга могой хоолгүйгээр жэл, түүнһээшье үлүү амидаржа шададаг. Могойн 3000 зүйлһээ 300-нь хортой, тэдэгээрэй 50-нь хүные үхэлдэ хүргэдэг. Анагааха ухаанай зорилгоор ашаглахань: могойн хорониинь үбшэные анагааха болон шэнэ бэлдэмэлнүүдэй шудалгаанда хэрэглэгдэдэг. Абарга могойнь өөртэ баригдаһан амитанаа ороон амисхалыень боодог.

Хүн түрэлхитэн домог зүйд мэргэн сэсэн болон муу муухайе илтгэһэн бэлэг тэмдэгэй байра һуури оногдодог. Энэдхэгэй домог зүйнь могойе “амидарал бэлэглэгшэ” хэмээдэг бол Библиин номлолдо анханай дур булаагша гэжэ үзэдэг. Могойнь дэлхэй даяар тархаһан ба хүмүүнэй үмэнэ айдас түрүүлдэг. Могойн хамагай гол шэнжэнь мүсэгүй ушарһаа гулдаха замаар хүдэлгөөн хэдэгтэ оршоно. Тэдэгээрынь бусад амитадые ангуушалдаг, маша нарин үнэрлэхүйтэй, шэшэргээ болон температурын хэлбэлзэлэлые мэдрэхэ шадабаритай. Хорто могойнь хос, хүнды, хортой шүдэтэй, тэндээһээ тусгай шүлһэнэй булшархайгаар дамжуулан ухаан алдуулагша болон үхэлэй хор гаргадаг. Абарга могойнь томоохын олзыешье залгина. Могойнь үһэлтэнхээ хэрээр гуужажа, шэнэ арһатай болодог.

Нүхэтэй толгойтой загалмайта могой Түб болон Урда Америкын хамагай хоротой могой юм.

Матар болон аллигатор

Матарые сэнгэг уһандашье, баһа дабһатай уһандашьн үлрүүлжэ болоно

Матар болон аллигаторынь одоо амидаржа буй мүлхигшэдһөө хамагай томо бэетэйнь. Тэдэгээрынь дэлхэйн дулаан бүһэ нютагуудта амидардаг ба амидаралынхаа ехэнхи хэһэгые уһан дотор үнгэрүүлжэ, тэндээ хоол тэжээлээ хүлээн босоо шэглэлтэй хамарай нүхээр амисхалдаг. Тэдэ сахилгаан шиг хурдан эрэг рүү тэмүүлжэ, хоол болохо амитанаа барижа абан уһанай доошо абажа одоно. Матарынь зажилжа шададагүй болохоор барижа абаһан амитаниинь задаржа эхилтэл хэд хоног хүлээһэнэй дараа хэдэн хэһэг болгон таһашан залгидаг.

Анхадагша эхэ булагһаа

Одоо амидаржа байгаа хоёр нютагтанһаа хамагай томоохониинь дэлтэ матар, уртаараа 9 метр, харин хуурай газар дээрэ варан хэмээхэ мяхашан гүрбэл (ута 3 м, жэн 50 кг) юм. Жэнгэй хубида дээдэ амжалтые 400 кг хүрэдэг газарай яһата мэлхэй тогтоожо һэн. Ута наһалтын дээдэ амжалта мүн лэ газарай яһата мэлхэйдэ хамаарагдана, тэрээр 180 жэл амидаржа шададаг.

Зүүлтэ

Ном зохёол

Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Часть 2. Пресмыкающиеся, птицы, млекопитающие // Зоология позвоночных. — М.: Высшая школа, 1979. — С. 272.
Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных. — М.: Высшая школа, 1981.
Биологический энциклопедический словарь под редакцией М. С. Гилярова и др., М., изд. Советская Энциклопедия, 1989.
Жизнь животных. Энциклопедия в шести томах. Том 5. (Земноводные. Пресмыкающиеся). Общая редакция члена-корреспондента АН СССР профессора Л. А. Зенкевича. — Москва: Просвещение, 1969. — 488 стр.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Мүлхигшэд гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Пресмыкающиеся — статья из Большой советской энциклопедии
Классификация современных пресмыкающихся
Reptile Phylogeny
Reptile images
Sri Lanka Wild Life Information Database

Мүн үзэхэ

Colbert, Edwin H. (1969). Evolution of the Vertebrates, 2nd, New York: John Wiley and Sons Inc.. ISBN 0-471-16466-6.
Klein, Wilfied; Abe, Augusto; Andrade, Denis; Perry, Steven (2003). «Structure of the posthepatic septum and its influence on visceral topology in the tegu lizard, Tupinambis merianae (Teidae: Reptilia)». Journal of Morphology 258 (2): 151–157. doi:10.1002/jmor.10136. PMID 14518009.
Landberg, Tobias; Mailhot, Jeffrey; Brainerd, Elizabeth (2003). «Lung ventilation during treadmill locomotion in a terrestrial turtle, Terrapene carolina». Journal of Experimental Biology 206 (19): 3391–3404. doi:10.1242/jeb.00553. PMID 12939371.
Laurin, Michel and Gauthier, Jacques A.: Diapsida. Lizards, Sphenodon, crocodylians, birds, and their extinct relatives Архивировалһан 5 таба һара 2013 оной., Version 22 June 2000; part of The Tree of Life Web Project
Orenstein, Ronald (2001). Turtles, Tortoises & Terrapins: Survivors in Armor. Firefly Books. ISBN 1-55209-605-X.
Pianka, Eric; Vitt, Laurie (2003). Lizards Windows to the Evolution of Diversity. University of California Press, 116–118. ISBN 0-520-23401-4.
Pough, Harvey; Janis, Christine; Heiser, John (2005). Vertebrate Life. Pearson Prentice Hall. ISBN 0-13-145310-6.

[1] The Reptile Database

[2] Высшие таксоны животных: данные о числе видов для России и всего мира

[3] См. также ru:Список пресмыкающихся России

[1]

[2]

[3]