Башкир хэлэн

Башкир хэлэн
	Башҡорт теле, башҡортса
Тараалга	Башкортостан
Арад түмэн	Башкирнууд
Түрэлхи хэлэтнэй тоо	1,22 сая
Хэлэнэй ангилал	Тюрк хэлэнүүд Эжэл-хибчаг Хибчаг Хойто хибчаг Башкир хэлэн; ; ; ;
Үзэг бэшэг	Кирилл, Лата үзэг
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас	Орос: Башкортостан;
Тохируулагша байгууллага	Оросой Эрдэм Ухаанай Академиин Уфын Эрдэмэй Түбэй Хэлэнэй ба уран зохёолой түүхын хүреэлэн
Томьёолбори
ISO 639-1	ba
ISO 639-2	bak
ISO 639-3	bak
	1897 оной байдалаар башкир хэлэнэй тааралга

Башкир хэлэн (башкираар . Башҡорт теле) — тюрк хэлэн, башкирнуудай үндэһэтэнэй хэлэн. Эжэл-хибчаг дэд бүлэгэй, хибчаг бүлэгэй, тюркын һалаагай алтай хэлэнүүдэй нэгэ. Гол аялгуунууд: зүүн, баруун хойто, урда.

Башкир хэлэн хадаа Башкортостан Уласай албан ёһоной хэлэн^[1]. Түрүүшынхиеэ 1920 ондо хуули ёһоор албан ёһоной хэлэнэй статустай болоһон^[2]. Мүнөө үедэ албан ёһоной статусынь Башкортостан Уласай Үндэһэн Хуулида баталһан^[3].

Башкир үзэглэл

Түрүүн башкирнууд сагадай бэшэгэй хэлээр хэрэглэбэ. XIX зуун жэлһээ 1923 хүрэтэр турки хэлэнэй араб бэшэг хэрэглэбэ.

1923 ондо араб үзэгые шэнэшлэн хэрэглэбэ. 1930 лата үзэгые баталһаншье һаа, 1938 оной үбэлдөө дахин шэнэшлээд кирилл үзэгые баталба.

Лалын шажанай урда үеын хуушан түрэг бэшэг
Араб үзэгээр бэшэһэн обог, XVI зуун
Латаар бэшэһэн башкир хэлэнэй һураха бэшэг, 1934
Башкир (дээдэ) ба ородоор бэшэһэн тэмдэг, Башкортостан
Уфада башкираар (дээдэ), ородоор ба англяар бэшэһэн тэмдэг

1940—мүнөө:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Ҙ ҙ	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Ҡ ҡ	Л л
М м	Н н	Ң ң	О о	Ө ө	П п	Р р	С с
Ҫ ҫ	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Һ һ	Ц ц
Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ә ә
Ю ю	Я я

1928—1940:

A a	B ʙ	C c	D d	Đ đ	E e	Ə ə	F f
G g	Ƣ ƣ	H h	I i	J j	K k	L ʟ	M m
N n	N̡ n̡	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	Ѣ ѣ	U u	V v	X x	Y y	Z z
Ƶ ƶ	Ƅ ƅ	'

Хэлэнэй дүрэм

Тюрк хэлэнүүдэй нэгэн болохо башкир хэлэн хадаа залгамал (агглютинативна), SOV (Нэрлүүлэгшэ–нэмэлтэ–үйлэ үгэ) дэглэмтэй^[4].

Юумэнэй нэрын тонгойлго

	Тиин илгал	аба	эжы	үхибүүн	нохой	миисгэй
Ганса тоо	Нэрын	ата ata	әсәй äsäy	бала bala	эт et	бесәй besäy
	Хамаанай	атаның atanıñ	әсәйҙең äsäyźeñ	баланың balanıñ	эттең etteñ	бесәйҙең besäyźeñ
	Зүгэй (үгэхэ)	атаға atağa	әсәйгә äsäygä	балаға balağa	эткә etkä	бесәйгә besäygä
	Үйлын	атаны atanı	әсәйҙе äsäyźe	баланы balanı	этте ette	бесәйҙе besäyźe
	Оршохын	атала atala	әсәйҙә äsäyźä	балала balala	эттә että	бесәйҙә besäyźä
	Гаралай	атанан atanan	әсәйҙән äsäyźän	баланан balanan	эттән ettän	бесәйҙән besäyźän
Олон тоо	Нэрын	аталар atalar	әсәйҙәр äsäyźär	балалар balalar	эттәр ettär	бесәйҙәр besäyźär
	Хамаанай	аталарҙың atalarźıñ	әсәйҙәрҙең äsäyźärźeñ	балаларҙың balalarźıñ	эттәрҙең ettärźeñ	бесәйҙәрҙең besäyźärźeñ
	Зүгэй (үгэхэ)	аталарға atalarğa	әсәйҙәргә äsäyźärgä	балаларға balalarğa	эттәргә ettärgä	бесәйҙәргә besäyźärgä
	Үйлын	аталарҙы atalarźı	әсәйҙәрҙе äsäyźärźe	балаларҙы balalarźı	эттәрҙе ettärźe	бесәйҙәрҙе besäyźärźe
	Оршохын	аталарҙа atalarźa	әсәйҙәрҙә äsäyźärźä	балаларҙа balalarźa	эттәрҙә ettärźä	бесәйҙәрҙә besäyźärźä
	Гаралай	аталарҙан atalarźañ	әсәйҙәрҙән äsäyźärźän	балаларҙан balalarźañ	эттәрҙән ettärźän	бесәйҙәрҙән besäyźärźän

Түлөөнэй нэрын тонгойлго

Асууха түлөөнэй нэрэ			Нюурай түлөөнэй нэрэ
Тиин илгал	хэн	юун	Ганса тоо			Олон тоо
Тиин илгал	хэн	юун	I	ши	тэрэ	бидэ	таанар	тэдэнэр
Нэрын	кем kem	нимә nimä	мин min	һин hin	ул ul	беҙ beź	һеҙ heź	улар ular
Хамаанай	кемдең kemdeñ	нимәнең nimäneñ	минең mineñ	һинең hineñ	уның unıñ	беҙҙең beźźeñ	һеҙҙең heźźeñ	уларҙың ularźıñ
Зүгэй (үгэхэ)	кемгә kemgä	нимәгә nimägä	миңә miñe	һиңә hiñe	уға uğa	беҙгә beźgä	һеҙгә heźgä	уларға ularğa
Үйлын	кемде kemde	нимәне nimäne	мине mine	һине hine	уны unı	беҙҙе beźźe	һеҙҙе heźźe	уларҙы ularźı
Оршохын	кемдә kemdä	нимәлә nimälä	миндә mindä	һиндә hindä	унда unda	беҙҙә beźźä	һеҙҙә heźźä	уларҙа ularźa
Гаралай	кемдән kemdän	нимәнән nimänän	минән minän	һинән hinän	унан unan	беҙҙән beźźäñ	һеҙҙән heźźäñ	уларҙан ularźan

Зааха түлөөнэй нэрэ
Тиин илгал	Ганса тоо				Олон тоо
Тиин илгал	энэ		тэрэ		эдэ		тэдэ
Нэрын	был bıl	ошо oşo	шул şul	теге tege	былар bılar	ошолар oşolar	шулар şular	тегеләр tegelär
Хамаанай	бының bınıñ	ошоноң oşonoñ	шуның şunıñ	тегенең tegeneñ	быларҙың bılarźıñ	ошоларҙың oşolarźıñ	шуларҙың şularźıñ	тегеләрҙең tegelärźeñ
Зүгэй (үгэхэ)	быға bığa	ошоға oşoğa	шуға şuğa	тегегә tegegä	быларға bılarğa	ошоларға oşolarğa	шуларға şularğa	тегеләргә tegelärgä
Үйлын	быны bını	ошоно oşona	шуны şunı	тегене tegene	быларҙы bılarźı	ошоларҙы oşolarźı	шуларҙы şularźı	тегеләрҙе tegelärźe
Оршохын	бында bında	ошонда oşonda	шунда şunda	тегендә tegenda	быларҙа bılarźa	ошоларҙа oşolarźa	шуларҙа şularźa	тегеләрҙә tegelärźä
Гаралай	бынан bınan	ошонан oşonan	шунан şunan	тегенән tegenän	быларҙан bılarźan	ошоларҙан oşolarźan	шуларҙан şularźan	тегеләрҙән tegelärźän

Зүүлтэ

↑ Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999
↑ История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 342. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2
↑ Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1
↑ Overview of the Bashkir Language. Learn the Bashkir Language & Culture. Transparent Language. the original on 28 October 2012 үдэрһөө архивлагдаһан. 4 Nov 2011 үдэртэ хандаһан.

Энэ богони үгүүлэлые утадхажа болоно. Энэниие дэлгэрэнгы болгожо Википеэдидэ туһалаарай.

[1] Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999

[2] История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 342. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2

[3] Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1

[4] Overview of the Bashkir Language. Learn the Bashkir Language & Culture. Transparent Language. the original on 28 October 2012 үдэрһөө архивлагдаһан. 4 Nov 2011 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]

[3]

[4]