Башкортостан

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Оросой холбоото уласай нютаг можо
Башкортостан Улас
Республика Башкортостан
Башҡортостан Республикаһы
Туг Һүлдэ
Холбооной тойрог Эжэл шадар ТХ
Эдэй засагай тойрог Ураалай ЭЗБ
Ниислэл Уфа
Хүн зон (2016) 4 071 064 хүн (7-р)
Нягта һиирэг 28,48 хүн/км²
Албан хэлэн ород, башкир
Дуулал Башкортостанай дуулал
Толгойлогшо Рустэм Хамитов
Уласай хуралай дарга Константин Толкачёв
Сагай бүһэ MSK +2
Автомашинын дугаар 02, 102

Оростохи {{{PAGENAME}}}

Башкортостан Улас (башкираар Башҡортостан Республикаһы; Орос: Республика Башкортостан) — Оросой холбоото уласай улас[1][2], нютаг можо. Башкортостан Улас болон Башкортостан гэһэн нэрэнүүд эжэо тэгшэ байна[2]. Урда Ураалда, Эжэл шадар холбооной тойрог болон Ураалай эдэй засагай бүһэдэ багтана. Ниислэл хото — Уфа.

Нютаг дэбисхэрэй талмай - 143,600 км2[3]. 2010 оной тоололгоорхи хүн зоной тоо - 4,072,292[4]. Ажаглабал, Оросой уласуудһаа эгээн олон ажаһуугшадтай. Хүн зоной 36.1% ород, 29.5% (1,172,287) башкир, 25.4% (1,009,295) татар яһатан байна. Ород хэлэнһээ гадна башкир хэлэн албан ёһоор хэрэглэгдэнэ.

Зүблэлтэ холбоото уласай РСФСР-эй бүрилдэхүүндэ 1919 ондо "Зүблэлтэ Социалис Автономито Башкир Улас" (БАССР) байгуулагдажа байгаа. СССР-эй бутаралаар Оросой холбоото улас тусгаар амяарлан тогтоходо зэргэ дээшэлжэ 1993 ондо мүнөөнэй байра һуури, нэрэеэ олоо.

Хойто зүгтэ Пермиин хизаар ба Свердловскын можо, зүүн зүгтэ Челябинскын можо, зүүн-урда ба урда зүгтэ - Оренбургын можо, баруун зүгтэ Татарстан, баруун хойто зүгтэ Удмурт Улас хилэ нэгэтэй байна.

Газар зүй[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Башкортостан Ураал нюруугай урда хэһэгтэ оршоно. Хойто зүгһөө урда тээшэ нютаг дэбисхэрэй утань 550 км, баруун зүгһөө зүүн тээшэ утань - 430 үлүү км.

Башкортостанай нютагаар 13 000 гаран гол мүрэн урдадаг. Томохонһоон дурдабал, Белой мүрэн (1 430 км), тэрэнэй шудхал Уфа гол (918 км) болоно. Мүн нуур, сүнхэрэг 2 700 оршом бии. Эгээн үндэр орьёлынь далайн нюруугай дээшэ 1 638 метр үндэр Ямантау уула юм.

Сагай бүһэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Башкортостан Екатеринбургын саг сагай бүһэдэ байрлана. UTC-һаа +5:00 шэлжэлтэтэй. Москвагай сагһаа тус сагай бүһэ +2 сагай үргэлжын шэлжэлтэтэй байгаад Оросто MSK+2 гэжэ тэмдэглэгдэнэ.

Уларил[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Түби газарай уларилтай, дулаан зунтай. Орон нютаг Атлантикаһаа, һэрюун үргэригһээ ерэдэг циклонууд ба арктикын агаарай добтолгын Сибирьһээ ерэдэг үбэлэй антициклонуудай хоорондо байрладаг ушар, сагай уларилынь ходо хубилдаг юм. Саһатай, хүйтэн, удаан үбэлтэй. Хойто зүгһөө орон нютагта Хойто мүльһэн далай нүлөөлээд, урда зугһаа Казахстанйы хуурай бүһэ нютаг болон Каспиин ходхор нүлөө үзүүлнэ. Харисангы үндэр бэшэ Ураалай шэлэ нюруу үбэлдөө Сибириин агаар нэбтэрхые һаатуулнагүй.

Ашагта малтамал[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Газарай тоһоор баялиг болон Оросто газарай тоһо олзоборилолтоор дээгүүр ородог. Газар тоһо 200 үлүү гарадаг газарнууд хараадаа абагдаһан. Тэрэшэлэн байгаалиин хии (300 үлүү сая м³ тоосоолһон нөөсэ), шулуун нүүрһэн (10 шахуу гарад газарнууд, нөөсэнь 0,5 сая тонно хүрэнэ), түмэрэй хүдэр (20 үлүү гарадаг газарнууд, нөөсэнь 100 сая шахуу тонно), сайрай (цинкын), алтанай (50 үлүү гарадаг газарнууд) ордонууд бии.

Түүхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Оросой Банкын 10 дүхэриг нэрлэһэн үнэ сэнэтэй зоос (2007)

IX-X зуунда башкирнуудые түрүүшынхиеэ дурдаһан байна. X—XIII зуун жэлэй хоорондо башкирнуудай баруун тала Эжэл Булгарай хэһэг байгаа. 1220 онһоо 1234 он хүрэтэр башкирнууд монголшуудые дайлажа, зүүн тээшэ Монголой добтолгонуудые буусажа баряа. Монгол-башкир дайн 14 жэл үргэлжэлһэн. XIII зуунда Башкиртостанай нютаг орон Ехэ Монгол Уласай эзэлһэн.

1557 ондо башкирнууд Оросой мэдэлдэ оробо. Үндэһэтэнэй ба богоолшолхо ноёрхолой ушар XVII-XVII зуун жэлэй Башкир буһалгаанай боложо, башкирнууд 1773—1775 оной Таряашадай дайнда хабаадалсаба. 1917 ондо зүблэлтэ засаг һуулгагдаба. 1918 ондо сагаантанай Уфын директориин засагай доро байгаа. 1919 оной 3 һарын 23-да РСФСР бүридэһэн Башкир АССР байгуулагдаба. 1992 оной 2 һарада Башкортостан Улас шэнээр нэрлэгдэбэ.

Эдэй засаг[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Башкортостан Уласай эдэй засагынь газарай тоһоной үйлэдбэрилгэһөө шууд хамааралтай болобошье, СССР задарһанһаа хойшо тус һалбарида ехэхэн технологиин шэнэшлэл хэгдээгүй. Ехэнхи үйлэдбэринүүд хубишлагдаһан болоод юрынхэлэгшын хамаатануудай мэдэлдэ байдаг байна. Тэрэшэлэн автомашина, металл болбосоруулха, модо болбосоруулха, барилгын материалай үйлэдбэрилгэ үргэн дэлгэрһэн.

Засаг захиргаанай хубаари[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Башкортостан Уласта 54 аймагууд, 21 хотонууд, 7 хотын тойрогууд, 2 хотын түхэлэй тосхон, 828 һуурин газарнууд бии[5][6].

Һуурин газарнууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

10 мянган гаран ажаһуугшадтай һуурин газарнууд
2016 оной нэгэдэхи һарын 1-эй байдал[7]
Уфа 1 110 976 Янаул 25 894
Стерлитамак 279 692 Давлеканово 23 820
Салават 153 973 Чишмы 22 008
Нефтекамск 125 915 Приютово 19 768
Октябрьский 113 626 Раевский 19 517
Туймазы 68 340 Баймак 17 475
Белорецк 66 171 Иглино 16 811
Ишимбай 65 822 Межгори 16 019
Сибай 61 534 Агидель 15 616
Кумертау 61 312 Красноусольский 11 991
Мелеуз 59 064 Чекмагуш 11 382
Белебей 59 204 Кандры 10 885
Бирск 46 132 Месягутово 10 883
Учалы 37 516 Буздяк 10 323
Благовещенск 35 037 Толбазы 10 114
Дюртюли 30 986

Хүн зон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Суфия лалын сүмэ

2016 оной Росстатай мэдээгээр, Башкортостанда 4 071 064 хүн ажаһууна[8].

Башкортостанай ажаһуугшадай 96,4 % (2002) ородоор сүлөөтэй хөөрэлдэдэг, 25,75 % (2002) башкир хэлээр мэдэнэ, 34 % (2002) татар хэлээр мэдэнэ[9].

Башкортостанда тэргүүлхэ шажанууд хадаа сунни бүлэглэлэй лалын шажан (шажанай байгуулгануудай 67 % ) ба үнэн алдарта шажан (22 %).

Яһатанууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Арад яһан 2010 ондо тоо, %[6]
Ородууд 36,1 %
Башкирнууд 29,5 %
Татарнууд 25,4 %
Чувашууд 2,7 %
Марийнууд 2,6 %
Украиншууд 1 %
Бусад 2,7 %

Холбооһон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Энэ хуудаһан Башкортостан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  1. Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  2. 2,0 2,1 Конституция Республики Башкортостан. Раздел 1, глава 1, статья 1
  3. "Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации. the original on 2011-09-28 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-10 үдэртэ хандаһан.
  4. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  5. Административно-территориальное деление Республики Башкортостан. the original on 2014-04-09 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-10 үдэртэ хандаһан.
  6. 6,0 6,1 Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. the original on 2015-04-19 үдэрһөө архивлагдаһан. 2013-03-05 үдэртэ хандаһан.
  7. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  8. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год
  9. Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 6. Владение языками (кроме русского) населением отдельных национальностей по республикам, автономной области и автономным округам Российской Федерации. the original on 2011-10-10 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-10 үдэртэ хандаһан.

Загбар:Оросой холбоото улас