Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгуулга
| Нэгэдэмэл Үндэhэтэнэй Байгуулга United Nations | ||||||
|
||||||
.svg) |
||||||
| Ниислэл | Түб байра:
 Женева |
|||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Түрэ засаг | Уласхоорондын байгуулга | |||||
| - | Юрэнхы дарга |  Антониу Гутерриш |
||||
| - | НҮБ-ын Юрэнхы Ассамблейн тойлгологшо |  Дэннис Фрэнсис |
||||
| Түүхэ | ||||||
| - | 26.06.1945 | Подписание Устава ООН | ||||
| - | 24.10.1945 | Вступление Устава в силу | ||||
| Интернет домэйн | UN.org/ru | |||||
Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгуулга (хуряамжалангяар НҮБ, хуушаршаһанаар — Нэгэдэмэл Нацануудай Организаци, заримандаа Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Эмхи) — гээшэ уласхоорондын эб найрамдалай ба аюулгүй байдал хангахын түлөө 1945 ондо үндэһэлһэн уласхоорондын байгуулга мүн. Дэлхэйн хоёрдугаар дайнай һүүлээр Һитлерэй эсэргүү тэмсэгшэ илагша уласууд НҮБ-ын һуури үндэһэ табиһан юм.
НҮБ-ын зорилгонууд НҮБ-эй Дүримдэ тодорхойлогдоно: «Уласхоорондын энхэ тайбан, аюулгүй байдал сахюулха, энэ зорилгын түлөөхи тайбанда аюул заналые һэримжэлэн зайлуулха, түримхэйлэл гү, али энхэ тайбаниие һандаргадаг бусад ябуулгые дарахын тулада үрэ нүлөөтэй хамтарһан арга хэмжээ абаха... Улас үндэһэтэнэй хоорондо улас түмэнэй тэгшэ эрхэ, өөртөө заһан тохинохо заршамые хүндэдхэһэн найрсаг харилсаае хүгжүүлхэ... эдэй засагай, ниигэмэй, соёлой болон хүмүүнлигэй шэнжэ шанартай уласхоорондын асуудалнуудые шиидхэхэ, арһанай үнгэ, хүйһэ, хэлэ, шажан шүтэлгээр илгахагүйгөөр хүнэй эрхэ, хэн бүхэнэй үндэһэн эрхэ сүлөөе хүндэдхэхэ» гэжэ.[1]
НҮБ-ын Дүримэй ёһоор дэлхэйн байгуулгын 6 гол эмхи бии болоһон: Аюулгүйн Зүблэл, Юрэнхы Ассамблей, Секретариат, Эдэй засагай болон Ниигэмэй Зүблэл, Харгалзалгын Зүблэл, ба Уласхоорондын Шүүхэ газар. Эдэнэй гадна, Дүримэй ёһоор Юрэнхы Ассамблейн зүбшөөлтэйгээр НҮБ-эй тусхай агентлигай үүргэ дүүргэдэг бусад өөрөө заһаха байгуулгые эмхидхэжэ болоно. Энэ зүйлэй ашаар Аюулгүйн Зүблэл энхэ тайбанай хүсэн байгуулха аргатай болоо.
«Нэгэдэһэн Үндэһэтэн» гэжэ үгые эгээн түрүүшынхиеэ 1942 оной 1 һарын 1-ндэ АНУ, Ехэ Британи, СССР, болон Хитад гэһэн дүрбэн гүрэнүүдэй гараа табиһан «Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй тунхаглал» соо хэрэглэбэ. НҮБ-ын Дүрим хадаа Сан-Франциско хотодо 1945 ондо апрель һараһаа июнь һара хүрэтэр болоһон хуралдаанда баталагдажа, 1945 оной 6 һарын 26-нда 50 улас гүрэнэй түлөөлэгшэд гараа табиба. НҮБ-ын Дүрим 1945 оной октябриин 24-дэ хүсэндөө ороһон — энэ үдэр НҮБ-эй үдэр гэжэ тэмдэглэгдэнэ.
НҮБ хадаа 2001 ондо Нобелиин энхэ тайбанай шагналда хүртэһэн, теэд ганса НҮБ бэшэ НҮБ ба НҮБ-эй Юрэнхы секретарь Кофи Аннанда Нобелиин шагнал үгэһэн. 1988 ондо НҮБ-эй энхэ тайбанай хүсэнүүд баһал Нобелиин шагналда хүртэһэн байна.
НҮБ-ын түб Нью-Йорк хотодо оршодог, албан ёһоной хэлэнүүдынь англи, франци, испан, ород, хитад хэлэнүүд юм.
Түүхэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Үндэһэтэнэй Лигэ Дэлхэйн хоёрдугаар дайнай эхилхэһээ һэргылжэ шадаагүй ба 1946 ондо албан ёһоор үгы болоһон. Дайнай жэлнүүдтэ АНУ, Ехэ Британи, СССР, Франци, Хитад гэжэ холбоотон агууехэ гүрэнүүд шэнэ уласхоорондын байгуулга эмхидхэхын талаар алхам хэгдэбэ. Дайнай һүжэрһэн үедэ 1941 оной 6 һарын 12-то баталагдаһан Холбоотонууд хоорондын тунхаглал дайнай һүүлээрхи уласхоорондын хамтын ажаллалгын уряа гаргаһан. «Нэгэдэһэн Үндэһэтэн» гэһэн нэрэ анха 1942 оной 1 һарын 1-ндэ 26 уласуудай түлөөлэгшэдэй гараа табиһан Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй тунхаглал соо бии болоһон.
1943 оной 10 һарада Москва хотодо Америкын Нэгэдэһэн Улас, Ехэ Британи, ба СССР-эй гадаада хэрэгэй сайднарай хуралдаанда «Хүн түрэлтэнэй аюулгүй байдал тухай 4 уласай тунхаглал» гаргажа, Дэлхэйн хоёрдугаар дайнай һүүлдэ уласхоорондын энхэ тайбанай эмхиие дахин байгуулха хэрэгтэй гэжэ үзэбэ. Энээн дээрэ үндэһэлэн, 1944 оной 8-10 һарада, АНУ, Ехэ Британи, Хитад Улас, СССР-эй түлөөлэгшэд Вашингтон хотын Думбартон-Оуксто хуралдан, НҮБ-ын Дүримэй түсэл («Уласхоорондын эмхи байгуулха тухай») зохёобо.
1945 оной 4 һарын 25-нда Германи гү, али Япондо дайн тунхаглаһан 50 холбоотон оронуудай түлөөлэгшэд Сан-Францискодо сугларан, НҮБ-ые байгуулха Сан-Францискогой шуулган суглуулжа, Дамбартон-Оуксын хуралһаа болбосоруулагдаһан НҮБ-ын Дүримэй түсэлые хэлэлсэн баталһан түүхэтэй[2]. НҮБ хадаа 1945 оной 4 һарын 25-һаа — 6 һарын 26 хүрэтэр Сан-Франциско хотодо үнгэрһэн Уласхоорондын эмхидхэлэй хуралдаанда албан ёһоор байгуулагдаһан. 6 һарын 25-ай үдэшэлэн орой болоһон юрэнхы уулзалта дээрэ хуулитаар һайшаан баталагдаһан НҮБ-ын Дүримдэ гараа табиха ёһолол 6 һарын 26 үглөөгүүр эхилээ. Хуралдаанда түлөөлэгдээгүй Польшо гараа табижа шадахагүй, хожом Дүримдэ гараа табижа, НҮБ-эй 51-дэхи гэшүүн болоһон юм.
НҮБ-ын Дүримдэ анха гараа табиһан 51 улас гүрэн олонхи баруун гүрэнүүд байгаа. 1955 ондо 16 шэнэ гэшүүд, тэрэ тоодо баруун бэшэ хэдэ хэдэн уласууд, НҮБ-да оролсоһон байна. 1960 ондо үшөө 17 Африкын улас гүрэн гэшүүн болоһон байна. Аажамаар деколонизациин үйлэ ябасануудай үрэ дүндэ НҮБ-ын хабаадалсагшад улам бүри үргэн, олон янза болоһон байна. 1993 он гэхэдэ, СССР-эй болон Зүүн Европын зарим гүрэнүүдэй һандарһанай үрэ дүндэ бии болоһон 20 оршом шэнэ уласууд НҮБ-дэ оролсоһон болоод гэшүүн уласуудай тоо 182 хүрэһэн байна. Швейцари хадаа 2002 оной 9 һарын 10-нда НҮБ-эй 190-дэхи гэшүүн улас болобо. 2024 оной байдалаар НҮБ хадаа 193 гэшүүн уластай. НҮБ-дэ 193-дахи гэшүүн болоһон һүүлшын улас болбол Урда Судан юм.
Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгуулгын бүридэл
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгуулга доорохи 5 үндэһэн байгуулгаһаа бүридэнэ (хуушан 6 байһан ба Фонд харюусаһан зүблэлые 1994 ондо татан буулгаһан[3]). Тэрэ тоодо: Юрэнхы Ассамблей, Аюулгүйн Зүблэл, Эдэй засагай болон Ниигэмэй Зүблэл, Секретариат, Уласхоорондын Шүүхэ газар багтана.
НҮБ-ын Юрэнхы Ассамблей
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Юрэнхы Ассамблей болбол НҮБ-ын зүбшэл үгэхэ, шиидхэбэри абаха ба түлөөлхэ байгуулга мүн. Юрэнхы Ассамблей хадаа дүүрэн засагай эрхэтэй бэшэ байгуулга, ушар юуб гэхэдэ Юрэнхы Ассамблей өөрынгөө шиидхэбэриеэ бэелүүлхэ эрхэгүй байна. Бүхы гэшүүн уласһаа бүридэхэ Юрэнхы Ассамблейдэ улас бүри 1 һаналай эрхэтэй болоод НҮБ-тэй холбоотой бүхы асуудалые хэлэлсэнэ. Бүхы гэшүүд һанал нэгэдэһэн асуудал лэ баталагдадаг системэтэй байһанһаа боложо үйлэ ажаллалгань зогсонги байдалда ороһон Үндэһэтэнэй Лигын дүршэл дээрэ үндэһэлэн, Юрэнхы Ассамблей шухала асуудалнуудые гурбанай хоёр олонхиин һаналаар, юрын асуудалнуудые олонхиин дуугаар шиидбэрилдэг байна. Гэбэшье Юрэнхы Ассамблейн шиидбэри гансал гэшүүн гүрэнүүдтэ болон Аюулгүйн Зүблэлдэ хүргүүлхэ һанал тэды байна.
НҮБ-ын Аюулгүйн Зүблэл
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгуулгын Аюулгүйн Зүблэлдэ маша ехэ эрхэ мэдэл олгоһон байдаг. НҮБ-ын Энхэ тайбаниие сахюулха хүсэнэй туһаламжатайгаар энхэ тайбаниие ханаха үйлэ ажаллалгые ябуулха эрхэтэй. Тэрэшэлэн Аюулгүйн Зүблэлэй байнгын гэшүүд болохо табан улас орон (АНУ, Франци, Ород, Ехэ Британи, Хитад) гансаараа вето табиха эрхэтэй[4]. Мүн Аюулгүйн Зүблэл хадаа НҮБ-ын байгуулгануудай дундаһаа шиидхэбэринүүдээ бэелүүлхэ эрхэтэй ори ганса эмхи юм.
Гэшүүд
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Антарктида хадаа түрэ, засагай газаргүй; Баруун Сахарын улас түрын харьяалал маргаантай; НҮБ мүнөөдэр Тайвань ба Косовогой газар нютагые Хитад Улас ба Серби тус тус харьяалагдадаг гэжэ тоосодог.
Зүүлтэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН ДҮРЭМ. Эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн систем.
- ↑ United Nations (2000). History of the UN. United Nations. 2008-06-01 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Membership of Principal United Nations Organs in 2005. United Nations (2005-03-15).
- ↑ НҮБ-ын Дүрим: V бүлэг. United Nations. 2008-03-24 үдэртэ хандаһан.
Холбооһон
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- www.un.org (аангли, хитад, франц, испани, араб, ород хэлээр)
- Ерөнхий Ассамблейн тогтоолууд (англи хэлээр)
- Нээлттэй Жагсаалт: Society: Government: Multilateral: United Nations[permanent dead link]
(англи болон бусад хэлээрх НҮБ-тэй холбоотой холбоосууд)
Энэ хуудаһан Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Байгуулга гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
