Одон

Магелланай Томо Үүлэндэ болбосоруулха ододой бүһэ

Одон гэдэгынь плазмаһаа тогтохо гэрэлтэгшэ, сула бүмбэлиг юм. Нараниинь Дэлхэйдэ хамагай ойро оршохо одон болоод Дэлхэйн энергиин гол үүдхүүр болоно. Харин бусад одые һүни хараха боломжотой. Одониинь тэрэнэй сүмэдэ ябагдажа сүмын нэгэдхэ урбалһаа (уһантүрэгшэ гели руу хубирха) ялгаржа энергиһээ шалтагаалан гэрэлтэдэг байна. Уһантүрэгшэ ба гелиһээ хүндэ элементүүд бараг бүгэдэ ододой сүмдэ ябагдаха энэ урбалай үрэ дүндэ үүдхэһэн болоно.

Одоной масса, наһан, химиин найрлага зэргэ олон шэнжэ шанарые, тэрэнэй спектр, гэрэлтэлтэ, хүдэлөөн дээрэ тулгуурилан тогтоожо болоно. Одоной ниитэ массань тэрэнэй хүгжэлэй үе шатые тодорхойлдог үндэһэн үзүүлэлтэ юм. Бусад шэнжэнүүд жэшээлбэл, диаметр, эрьелтэ, хүдэлөөн, температура зэргэынь тэрэнэй хүгжэлэй үе шатаар тодорхойлогдоно. Одоной температура ба гэрэлтэлтыень ашаглан (Херцсбрунг-Расселэй диаграмма, H–R диаграмма) одоной хүгжэл, наһые тодорхойлжо болоно.

Одониинь үндэһэндээ уһантүрэгшэһээ тогтоһон (маша бага хэмжээнэй гели болон бусад хүндэ элемент бүхы) манансарһаа үүдхэхэ ба үүнэй түбныь хангалтатай нягта болоход, уһантүрэгшын заримынь сүмын нэгэдэхэ урбалаар гели руу шэлжэжэ эхилнэ. Энэ урбалай үрэ дүндэ илгаржа энергиие, үлэһэн хэһэгынь радиаци ба конвекциин процессоор тогтоон барина. Энэ процессынь тухайн одые богони хугасаанда мүхэхэһөө хамгаална. Илгарха энергиин нүлөөгөөр одоной гадаргуу оршомдо стеллар һалхин үүдэнэ, мүн задгай сансарада энерги сасагдана^[1]. Сүмэ дэхи уһантүрэгшэ шабхагдажа дуусахад тухайн одоной масса наранай массаһаа^[2] доро хаяжа 0.4 дахин ехэ болох ба сүмынь, эсэбэл сүмын гадаада хэһэгынь хүндэ элементнүүдһээ тогтоһон иимэ одые абарга улаан одон гэжэ нэрэлнэ. Энэ түрэлэй одониинь мүхэжэ одон болоод уламаар хүндэ элементнүүдые харисангы ехэ хэмжээгээр агуулһан шэнэ одон үүдхэнэ^[3].

Хос болон олон-одоной системэнь хоёр ба түүнһээ дээшэ одонһоо бүридэхэ болоод эдэгээр одонууд хоорондоо таталсалай хүсээр харилсан үйлэшэлэлсэжэ, бэеһээ тодорхой орбитоор тойрон эргэнэ. Хэрэб хоёр одон хоорондоо ойрохон бол таталсалай хүсэнэй харилсан үйлэшэлэл тэдэгээр одоной хүгжэлдэ ехэ хэмжээгээр нүлөөлнэ^[4].

Хэмжэхэ нэгэжэ

Ехэнхи тохёолдолдо СИ системын нэгэжүүдые ашаглана. Масса, гэрэлтэлтэ, радиус зэргые Наратай харисуулан хэмжэнэ:

Наранай масса:	$M_{\odot }=1.9891\times 10^{30}$ кг^[5]
Наранай гэрэлтэлтэ:	$L_{\odot }=3.827\times 10^{26}$ Ватт^[5]
Наранай радиус:	$R_{\odot }=6.960\times 10^{8}$ м^[6]

Ехэхэн хэмжээнэй ута, радиус зэргэые хэмжэхэдээ астрономиин нэгэжэ ашаглана.

Одоной хүгжэл

Гол үгүүлэл: Одоной хүгжэл

Загбар:Sectionstub

Шэнжэ шанар

Одоной бараг бүхы шэнжые тэрэнэй масса дээрэ тулгуурилан тодорхойжо болоно. Өөрөөр хэлэбэл гэрэлтэлтэ, хэмжээ, хүгжэлэй үе, наһа зэргэые тэрэнэй масса дээрэ тулгуурилан тогтоожо болоно.

Наһан

Ехэнхи одоной наһан 1 тэрбүмһаа 10 тэрбүмэй хоорондо байдаг ба одоо мэдэгдэжэ хамагай хүгшэн одон бол 13.2 тэрбүм жэлэй наһатай HE 1523-0901 одон юм^[7].

Ехэ нягтатай, сула одон богони хугасаанда мүхэнэ. Ушарынь эдэгээр одоной сүмынь үндэр даралта доро оршохо тула уһантүрэгшэнь богони хугасаанда шабхагдажа дуусадаг байна. Иммэрхүү сул одон дундажаар 1 тэрбүм жэлэй дараа мүхэдэг бол, жаахан одон (улаан оодой одон) 10 тэрбүмһээ хэдэн зуун тэрбүм жэл оршохо боломжотой^[8]^[9].

Химиин найрлага

Одон үүдэжэ эхилхэ үедэ тухайн одоной массын 70%-иинь уһантүрэгшэ, 28%-иинь гели, үлэхэ хэһэгынь бусад хүндэ элементнүүд байна. Түмэриинь үргэн тархалтатай, хэмжэхэд харисангы хилбари тула одоной найрлага дахи хүндэ элементые тухайн одоной агаар мандал дахи түмэрэй агуулгатай харисуулан тоосодог байна. Одон үүдхэдэг манансарынь супернова тэһэрэлгын уламһаа хүндэ элементээр таһаралгагүй баяжажа байгаа тула одоной химиин элементын найрлагаар тухайн одоной наһые тодорхойлхо боломжотой^[10].

Хамагай бага түмэрэй агуулгатай одониинь HE1327-2326 оодой одон болоод Наран дахи түмэрэй агуулгын 1/200,000-тэй тэнсэнэ^[11]. Харин хамгийн их төмрийн агуулгатай од нь 14 Геркулус бөгөөд Нарнаас 3 дахин их төмрийн агуулгатай^[12].

Диаметр

Одонуудынь Дэлхэйһээ асар холо зайда оршохо тула һүни сэг шэнги бишыхан, мүн Дэлхэйн агаар мандалһаа боложо анабшажа мэтэ харагдадаг байна.

Одоной хэмжээнь 20-40 км-һээ (нейтрон одон) эхилээд Наранай диаметрһээ 650 дахин ехэ гү, али ойролсоогоор 0.9 тэрбүм км (жэшээлбэл,Бетелгейз) хүрэтэр хэлбэлзэнэ^[13].

Кинематика

Загбар:Sectionstub Нарые тойрон эрьехэ наранай аймагай гарагуудай хүдэлөөнэй шудалгаань одон ороной бусад ододой бии бололго, наһан, бүтэсэ, хүгжэл зэргэые тайлбарилхада ехэхэн хуби нэмэри оруулна.

Суранзан орон

Суранзан орониинь одоной дотоододо конвекциин хүдэлөөн үүдэжэ хэһэгтэ бии болоно. Суранзан ороной хэмжээнь одоной масса, найрлагаһаа, харин гадаргуугай суранзан эдэбхижэлтэнь одоной эрьелтын зэргэһээ хамаарна. Энэ гадаргуугай эдэбхижэлтэнь одоной толбые үүдхэнэ. Одоной толбо гэдэгынь бусад гадаргуугай хэһэгтэй харисуулхад харисангы бага температуратай, хүсэтэй суранзан орон бүхы талбайнууд юм.

Залуу, хурдан эрьелдэхэ ододынь ехэхэн суранзан оронтой байха тула гадаргуугай үндэр эдэбхижэлтэтэй байна. Харин удаан эрлгэлтэтэй, хүгшэн одонуудынь гадаргуугай суранзан эдэбхижэлтэ бага байна^[14].

Масса

Одоогоор мэдэгдэжэ хамагай хүндэ, сула одон бол Эта Карини^[15] болоод Наранһаа 100-150 дахин хүндэ юм. Иимэ одоной наһаниинь хэдэн сая жэл байна. Номын ордоной ододто хэһэн һүүлшын үеын һудалгаанай үрэ дүнгээр, одоной массын хамагай дээдэ хэмжээгые 150 наранай масса гэжэ тоосоһон байна^[16].

Ехэ тэһэрэлгын дараагаар үүдэһэн анханай одонуудай масса >300 наранай масса байһан байжа болохо юм^[17].

Эрьелтэ

Одоной тэнхэлэгэй эрьелтые спектроскопой туһаламжатайгаар ойролсоогоор, эсэбэл одоной толбын шэлжэлтээр харисангы нарибшалалтайгаар тодорхойлжо болоно. Залуу одоной эрьелтэ хурдан, ойролсоогоор >100 км/сек байна. Жэшээлбэл, B-ангиин одон болохо Ачернарын эрьелтэ 225 км/сек байдаг. Энэ одоной экваторын болон туйлын диаметрын зэрүү >50% байна. Хэрэб одоной эрьелтын хурдан 300 км/секундэһээ ехэ болобол тухайн одон һүнэхэ (задарха) болоно^[18]. 300 км/секундэнь одон задралгүйгээр эргэхэ хурданай дээдэ хизгаар юм. Нараниинь тэнхэлгээ 25-35 хоногто нэгэ бүтэн эргэдэг ба хурданиинь 1.994 км/сек байдаг.

Температура

Одоной гадаргуугай температурань одоной радиус, сүмһөө илгаржа энергиин хэмжээнһээ хамаарна. Одоной гадаргуугай температурые одоной үнгын индексээр тодорхойлно^[19].

Сула ододой хубида гадаргуугай температурань 50,000 K байна. Наратай ойролсоо жэжэгэбтэр одоной гадаргуугай температура хэдэн мянган К, харин Абарга улаан одоной температура харисангы бага ойролсоогоор 3,600 K байна.

Зүүлтэ

↑ Bahcall, John N. (June 29, 2000). How the Sun Shines. Nobel Foundation. 2006-08-30 үдэртэ хандаһан.
↑ Richmond, Michael. Late stages of evolution for low-mass stars. Rochester Institute of Technology. 2006-08-04 үдэртэ хандаһан.
↑ Stellar Evolution & Death. NASA Observatorium. the original on 2008-02-10 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-06-08 үдэртэ хандаһан.
↑ Iben, Icko, Jr. (1991). «Single and binary star evolution». Astrophysical Journal Supplement Series 76: 55–114.
↑ ^5,0 ^5,1 I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd (2003). «Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars». The Astrophysical Journal 583 (2): 1024–1039.
↑ S. C. Tripathy, H. M. Antia (1999). «Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius». Solar Physics 186 (1/2): 1–11.
↑ Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J.. "Nearby Star Is A Galactic Fossil", Science Daily, May 11, 2007. 2007-05-10-нд авсан.
↑ Naftilan, S. A.; Stetson, P. B. (2006-07-13). How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe?. Scientific American. 2007-05-11 үдэртэ хандаһан.
↑ Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C. (1997). «The End of the Main Sequence». The Astrophysical Journal 482: 420–432. Проверено 2007-05-11.
↑ A "Genetic Study" of the Galaxy. ESO (September 12, 2006). the original on 2008-07-06 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-10-10 үдэртэ хандаһан.
↑ Signatures Of The First Stars. ScienceDaily (April 17, 2005). 2006-10-10 үдэртэ хандаһан.
↑ Feltzing, S.; Gonzalez, G. (2000). «The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates». Astronomy & Astrophysics 367: 253-265. Проверено 2007-11-27.
↑ Davis, Kate (December 1, 2000). Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis. AAVSO. the original on 2003-07-05 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-08-13 үдэртэ хандаһан.
↑ Berdyugina, Svetlana V. (2005). Starspots: A Key to the Stellar Dynamo. Living Reviews. 2007-06-21 үдэртэ хандаһан.
↑ Nathan, Smith (1998). The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender. Astronomical Society of the Pacific. the original on 2006-09-27 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-08-13 үдэртэ хандаһан.
↑ "NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy", NASA News, March 3, 2005. 2006-08-04-нд авсан.
↑ "Ferreting Out The First Stars", Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics, September 22, 2005. 2006-09-05-нд авсан.
↑ "Flattest Star Ever Seen", ESO, June 11, 2003. 2006-10-03-нд авсан. Archived from the original on 2006-10-07.
↑ Strobel, Nick (2007-08-20). Properties of Stars: Color and Temperature. Astronomy Notes. Primis/McGraw-Hill, Inc.. the original on 2007-06-26 үдэрһөө архивлагдаһан. 2007-10-09 үдэртэ хандаһан.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Одон гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Карта звёздного неба
Наглядная демонстрация размеров звёзд в отношении к планетам Солнечной системы
Сверхновые запылили молодую Вселенную Лента.ру, 8 июля 2011
Шамин С. М. Слово звезда и его производонойе в русской культуре // XXVII Пушкинскиечтения. 21 октября 2013 г.: Сборник научных докладов / Сост. В. В. Молчановский. М., 2013. С. 496—506. Архивировалһан 29 арба һара 2013 оной.
How Stars Work at HowStuffWorks
Star, World Book @ NASA Архивировалһан 8 таба һара 2005 оной.
Portraits of Stars and their Constellations. University of Illinois
Query star by identifier, coordinates or reference code. Centre de Données astronomiques de Strasbourg
How To Decipher Classification Codes. Astronomical Society of South Australia
Live Star Chart Архивировалһан 4 арбан хоёр һара 2012 оной. View the stars above your location

[sunshine-1] Bahcall, John N. (June 29, 2000). How the Sun Shines. Nobel Foundation. 2006-08-30 үдэртэ хандаһан.

[late_stages-2] Richmond, Michael. Late stages of evolution for low-mass stars. Rochester Institute of Technology. 2006-08-04 үдэртэ хандаһан.

[3] Stellar Evolution & Death. NASA Observatorium. the original on 2008-02-10 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-06-08 үдэртэ хандаһан.

[iben-4] Iben, Icko, Jr. (1991). «Single and binary star evolution». Astrophysical Journal Supplement Series 76: 55–114.

[constants-5] 5,0 ^5,1 I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd (2003). «Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars». The Astrophysical Journal 583 (2): 1024–1039.

[6] S. C. Tripathy, H. M. Antia (1999). «Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius». Solar Physics 186 (1/2): 1–11.

[7] Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J.. "Nearby Star Is A Galactic Fossil", Science Daily, May 11, 2007. 2007-05-10-нд авсан.

[8] Naftilan, S. A.; Stetson, P. B. (2006-07-13). How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe?. Scientific American. 2007-05-11 үдэртэ хандаһан.

[9] Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C. (1997). «The End of the Main Sequence». The Astrophysical Journal 482: 420–432. Проверено 2007-05-11.

[10] A "Genetic Study" of the Galaxy. ESO (September 12, 2006). the original on 2008-07-06 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-10-10 үдэртэ хандаһан.

[11] Signatures Of The First Stars. ScienceDaily (April 17, 2005). 2006-10-10 үдэртэ хандаһан.

[12] Feltzing, S.; Gonzalez, G. (2000). «The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates». Astronomy & Astrophysics 367: 253-265. Проверено 2007-11-27.

[13] Davis, Kate (December 1, 2000). Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis. AAVSO. the original on 2003-07-05 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-08-13 үдэртэ хандаһан.

[14] Berdyugina, Svetlana V. (2005). Starspots: A Key to the Stellar Dynamo. Living Reviews. 2007-06-21 үдэртэ хандаһан.

[15] Nathan, Smith (1998). The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender. Astronomical Society of the Pacific. the original on 2006-09-27 үдэрһөө архивлагдаһан. 2006-08-13 үдэртэ хандаһан.

[16] "NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy", NASA News, March 3, 2005. 2006-08-04-нд авсан.

[17] "Ferreting Out The First Stars", Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics, September 22, 2005. 2006-09-05-нд авсан.

[18] "Flattest Star Ever Seen", ESO, June 11, 2003. 2006-10-03-нд авсан. Archived from the original on 2006-10-07.

[astronomynotes-19] Strobel, Nick (2007-08-20). Properties of Stars: Color and Temperature. Astronomy Notes. Primis/McGraw-Hill, Inc.. the original on 2007-06-26 үдэрһөө архивлагдаһан. 2007-10-09 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]