Амазон мүрэн
| Амазон мүрэн | |
|---|---|
.jpg) Амазон мүрэнэй Нара оролгоноор Летисия, Колумби | |
 Амазон мүрэн хамагай ута мүрэн юм | |
| Шудхан юумэн | Укаяли, Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс (баруун); Наппо, Иса, Жапура, Риу-Негру (зүүн) |
| Эхин | Андууд |
| Урдан гаралга | Атлантик далай |
| Сүнхэрэгэй һаба | 7 180 000 км2 |
| Һабын оронууд |
.svg){kind=small} Перу,  Колумби,  Бразил |
| Эгээн утань | ~6992 км |
| Гадаргуугай үндэрынь | Эхин: 5,170 м |
| Урьһаса | 220 000 м³/с[1] |
Амазон мүрэн (португалаар Rio Amazonas, испан: Río Amazonas) — Урда Америкэдэ оршохо, урьһасын хэмжээгээрээ дэлхэйн хамагай томо мүрэн юм.
Индианшууд Амазоные «Паран-Тинг» гэжэ нэрэлдэгиинь Голнуудай хатан хаан гэһэн удхатай ажа. Үнэхээр энэ мүрэн бүхэ талаарань абаад үзэһэн манай гарагай хамагай агуу ехэ мүрэн бэлэй.
Газар зүй
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Манай гарагай голнуудай далай тэнгистэ абаашажа юүлдэг бүхэ уһанай дүрбэнэй нэгые Амазон мүрэн гансаараа бүридүүлдэг. Энэ мүрэнэй талмайн хэмжээ 7 сая гаруй хабтагай дүрбэлжэн км байдагиинь Австралиин эхэ газарые бүхэлдэнь гү, али АНУ мэтын уласые багтаахаар ажа һэн. Адаг оршомоороо Амазон мүрэнэй үргэниинь 200 гаруй км болоод гүниинь 100 м хүрэдэг. Перугай Икитом хотын хабисаа адагаасаа 3500 км зайтай хэһэгтэ голын гүниинь 20 м элүүтэй байдаг болохоор тэнгисэй хүлгүүдшье хүрэжэ ошодог.
Амазон мүрэн экваторай дагуу урдадаг болохоор халуун ороной уһархаг бороо хойто тала бүмбэрсэгтэ (3—9-р һарада) нэгэ боло зүүн эрэг дээрэ, эсэбэл урда тала бүмбэрсэгтэ (10—4-р һарада) баруун эрэг дээрэ ехээр орожо уһаар байнга тэтгэжэ байдаг болохоор энэ мүрэн тиимэ ехэ уһатай байдаг.
Эхин
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Амазон мүрэнэй эхэ хаана байдагые һаяхан хүрэтэр нарин мэдэдэггүй байгаа. Тэрэндэ шудхадаг хоёр гол шудхалангай нэгэ болохо Укаяли мүрэнтэйгөө ниилээд 6565 км газар урһадаг болохоор зуу гаруй км элүү утатай Нил мүрэнэй дараа хоёрдугаарта орожо голнуудай хатан хаан боложо байгаа юм. Гэбэшье 1995 ондо зохёон байгуулагдаһан олон уласай һудалгаанай багынхан Укаяли голоор үгэһэн эхиндэнь хүрэжэ уг голынь Апуримак болон Урубамби гэхэ хоёр гол ниилһэнһээ үүдэһэные мэдэбэ. Һудалаашад Апуримак голын эхиндэ хүрэһэнээр Апуримак-Укаяли-Амазон гэһэн абарга томо уһан һүлжээнэй уртань 7025 км гэжэ тодорхойлбо. Тиимэ болохоор манай гарагай хамагай урта мүрэн боложо байгаа юм. Гэтэл Нил болон тэрэндэ шудхадаг Сагаан Нил, Альберт Нил, Виктори Нил, Виктори болон Кагера нууруудай урта ниилээд бараг гурбан зуун километрээр богони ажа.
Шудхаланууд
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Амазон мүрэн 500 гаруй шудхалантай. Тэдыгээрһээ 17-нь 1800-3500 километрай уртатай байдаг. Амазон мүрэнэй тээжэ абаажадаг ехэ уһан шудхадаг хэһэгһээ абахуулаад тэнгисэй 400 км хэһэгэй уһые сэнгэг болгодог.
Амазон мүрэнэй адагта байдаг Маражо арал боло манай дэлхэй дээрэхи хамагай томо гол дээрэхи арал юм. Энэ мүрэнэй талмайнь 48 мянган хабатагай дүрбэлжэн км гү, али Швейцари болон Нидерландын нютагуудһаа томо ба арал тэрэ аяараа Болгариин газар нютагай хэмжээнһээ элүү хэмжээтэй байдаг.
Укаяли болон Мараньон голнууд ниилһэнэй дараажаһаа Амазон нэрэтэй болодог. Энэ хоёр шудхалан хоёул Андуудай нюрганһаа эхэ абан урдаһаар понго хэмээхи хадархаг хабасалые туулан тэгшэ талада хүрэдэг. Тэрэ нарыхан хабсалай ёроолоор нарыхан жэмэ гарахашье зайгүй болоод зарим газартаа хорёодо метр үргэлжэлхэ оргилһон. хөөһэрһэн догшон ширүүн урдагал лэ байдаг. Илангаяа Мараньон ехэ догшин зантай. Тэрээр уулаһаа бууха замдаа 27 понго хабасал дундуур үнгэрдэг. Тэдыгээрһээ хамагай һүүлшын гү, али хамагай догшон ширүүн хабсалые Понго де Мансериче гү, али «Тотинуудай хаалга» гэдэг ажа. Хамагай һүүлшын хабсалые үнгэрөөд Амазоной уудам талада гаража хүлэг онгосо ябаха боломжотой болодог ажа.
Амазоной нам дооро газар гү, али Амазонинь манай дэлхэй дээрэ хамагай агуу уудам газаруудай нэгэ юм. Энэ боло намаг, шэрэнгэ ойн эзэнтэ улас болоод гол мүрэнүүдиинь сорын ганса зам харилсаа болодог. Иимэ уһан замууд хэтэрхэй хангалтатай байдаг. Ушариинь Амазон мүрэн бүтэн 8 мянган километрай турша хүлэг онгосо ябаха боломжотой болохоор тэрэ бэлэй. Уһанай түбшин хорёод метрээр нэмэгдэдэг үерын үедэ эрэг оршомой намхан газарнууд 80-100 км хүрэтэр уһанда абтадаг. Харин жэрэй үедээ Амазон мүрэн ехэ олон аралууд бүхы һалаанууд болон һалбарладаг ушар тиимэшье абарга томо мүрэн гэжэ харагдадаггүй. Мүрэн дээрэ хүбэгшэ аралууд байдаг ба тэдыгээриинь урһагалай дагуу алгуурхан хүбэжэ ябадаг. Эдэгээр хүбэгшэ аралуудиинь хоорондоо ороосолдон барисалдаһан ургамалуудай үндэһэ мүшэрүүд, моддоос тогтохо ба уламаар шэнээр ургамал ургажа арал маягтай болоһон байдаг.
Амазон мүрэнэй налуунь тиимэшье ехэ бэшэ ушарһаа шудхадаг хэһэгһээ 1000 километрай холо газарташье далайн түрлэгэй нүлөө мэдрэгдэдэг. Амазоной түрлэгэй онсолог гэбэл тэрэнэй ширүүн урсагалиинь далайн түрлэгтэй мүргэлдөөд ехэ үндэр дабалгаа үүдэгэн хөөсөржэ голын урдагал сөрөн асар ехэ дуу шуугяантай түрлэг болон үгдэхдөө замдаа тааралдаһан бүхыные хуу хаман ододог. Энэ үедэ амжижа хажуугай зогсоол буудалдаа орожо амжаагүй хүлгүүдые 6 метрай үндэртэй хүүгһэн ехэ дабалгаа хүмрүүлэн жэбүүлжэ орходог. Ямар нэгэн аймшагта араатан мангад мэтэ һанагдадаг эрэг дээрэ бүхыные һүйтэгэн хооһоруулжа үертэ абтуулдаг энэ гэнэтэй ушар бүтүүлиг аймшагые индеецүүд эртэ дээрэ үеһээ мэдэржэ тэрэ догшон шэрүүн дабалгаае «Хүрхэрһэн ехэ уһан» гэжэ нэрэлдэг байгаа.
Түүхэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Андын нюрганһаа эхилээд далай хүрэтэр Амазон мүрэнөөр анха аялһан хүн боло 1842 ондо иин аялһан Испаниин Франсиско Орельян бэлэй. Тэрэнэй багынхан 8 һарын дотор бараг 6000 км зам туулба. Ямаршье газарай зураггүй, тэндэхын гол мүрэнэй талаар онсын мэдлэггүйн дээрэ нютагай омгынханай хэлэн яриаг мэдэдэггүй испанишууд эхэ газарые бараг хүндэлэн туулһан энэ аялал ямаршуухан хэсүү байһаные одоо түсөөлэхэд бэрхэ. Хоол хүнэһэнэй нөөсэ багатай, өөһэдын хэһэн багахан хэбрэг онгосоор аялха ябасадаа тэдэ матрууд, анаконда гэхэ могойнууд, пираньянууд, голын абарга загаһанууд гээд Амазоной «гайхамшагуудтай» ушаржа ёһотой арьһан махаараа мэдэржэ ябаба.
Аяллынхаа ябасад дайнжа түримхэй индеецүүдтэй тулалдаха удаа нэгэ бэшэ тохёолдожо байһан гэдэг. Тромбетас гэхэ голын адаг оршомдо ехэ ширүүн тулаан болоһон түүхэтэй. Испанишуудые бүхынһээ элүү гайхашаруулһан зүйл гэбэл дайшадай эхинэй эгэнээндэ нум сумаар зэбсэглэһэн үндэр нюргатай, хахад нүсгэн эмэгтэйшүүд тулалдажа байһан ябадал ажа. Тэдынэй омогой бусад дайшадһаа элүү аймшаггүй эрэ зоригтой тулалдажа байба. Тэдыгээр эрэлхэг эмэгтэйшүүд Амазоной эртын домогто үгүүлдэг илагдал гэдэгые мэдэдэггүй эмэгтэй дайшадай ябадалые һанагдуулжа байба. Тиимэ болоод Орельян уг мүрэные Амазон мүрэн хэмээн нэрэлһэн байна.
Тэрэ сагһаа хойшо шудалгаа шэнжэлгын олон олон ангинууд энэ агуу ехэ мүрэндэ ошожо байһаные дурадбал Франциин Кондамин, Германай Хумбольдт, Англиин Бейтс болон Ородой аялагша Лангсдорф нара болоод XVIII зуунай эсэс, XIX зуунай эхээр Амазоной шугуйда нэбтэржэ шадаад голнуудай хатан хаанай болон тэрэнэй хабын шэглиг ойн амида юртэмсые шэнжэлхэ ухаанда нээжэ үгэһэн байна.
Зүүлтэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ Seyler, Patrick; Laurence Maurice-Bourgoin, Jean Loup Guyot. Hydrological Control on the Temporal Variability of Trace Element Concentration in the Amazon River and its Main Tributaries. Geological Survey of Brazil (CPRM). the original on 21 July 2011 үдэрһөө архивлагдаһан. 24 July 2010 үдэртэ хандаһан.
