Фридрих Ницше

Фридрих Вильхельм Ницше
Friedrich Wilhelm Nietzsche
Ажал үйлэ:	гүн ухаантан
Түрэһэн үдэр:	1844 оной 10 һарын 15(1844-10-15)
Түрэһэн газар:	Рёккен, Германиин холбоо
Эрхэтэнэй харьяалал:	Прусси хаанта улас
Наһа бараһан үдэр:	1900 оной 8 һарын 25(1900-08-25) (55 наһатай)
Наһа бараһан газар:	Ваймар, Германиин эзэнтэ гүрэн
Гарай үзэг:

Фридрих Вилхелм Ницше (1844 оной 10 һарын 15 — 1900 оной 8 һарын 25) (Friedrich Wilhelm Nietzsche) 19-р зуунай нүлөө бүхы агуу сэтьгэгшэдэй нэгэн, германай гүн ухаантан, зохёолшо байба.

Тобшо намтар

Фридрих Ницше 1844 оной 10 сарын 15-нда тэрэ үеын Пруссиин Рёккен хотодо түрэбэ.

Ницше табан наһатай байхадань лютеран церковиин монах байһан эсэгэнь наһа бараа, тэрэбээр эжынхээ гар дээрэ үһэжэ, гэртээ эмэг эхэ, түрэһэн эгэшэ, мүн хоёр нагаса эгэшын хамта амидардаг байба. Бонн болон Лайпциг дахи дээдэ һургуулинуудта сонгодог хэлэн бэшэгэй ухааные эзэмшэжэ, хорин дүрбэн наһандаа Базелийн дээдэ һургуулида багшаар оробо. 1879 ондо эрүүл мэндын байдалһаа боложо (толгойной архаг үбшэн туһаһан болоод хараань ехэ муудһан ушар) тэтгэбэртэ гарахад хүрэһэн. Түүнһээ хойшо Ницше уран бүтээлээ сүлөөтэй туурбиһан, харин 1889 ондо эдгэшэгүй сэдьхэлэй үбшэн туһажа, оюун һанаанай эрсэ доройтолдо ороһон байна. Амидаралынхаа һүүлын арба гаруй жэлдэ тэрэбээр сэдьхэлэй эмгэгын эмнэлэгтэ эршэмтэй эмшэлүүлжэ оршон тойрноо ухаарша мэдэхээ болиһон эмгэнэлтэ байдалаар 1900 оной 8 һарада Ваймарта наһа бараба.

Үзэл сурталнууд

Ницше үбштэйрэлгэ һүүлдэ (1899)

Ницшегые гүн ухаантанай хубида амжалтад хүргэхэдэнь эртэнэй грекын соёл, илангаяа Аристотель, Платон хоёрой гүн ухаан, германиин сэдьхэгшэ Артур Шопенхауэрай үзэл, Дарвинай хүгжөөл хубисалай онол болон Германиин хүгжэмэй зохёолшо Вагнертай нүхэрлэжэ ябаһан зэргээнь ехэхэн нүлөөлһэн байна.

Ницшегай арбин ехэ уран бүтээлүүдһээ Эмгэнэлтэ зүжэгэй эхилэл (1872), Заратустра үгүүлһэниинь (1885), Һайн муугайн саана (1886), Ёһо һуртахуунай гарал үүһэл (1887), Антихрист (1888), Ессe Homo (1889), Эрхэ мэдэлэй хүсэлэн (1901) зэргэ зохёолуудые дурдажа болоно.

Ницшегай этигэжэ байһанаар үрнэ дахинай шажанай уламжалалта ёһо зүйнь үдгөө мүн шанараа алдажа хуби хүмүүнэй амидаралые тэтгэжэ шадахаа болиһон ажа. Өөрын энэ бодолоо «Бурхан нэгэнтэ үгы болоо» хэмээн элирхэйлэн тунхаглаһан байна. Тэрэбээр христосой номлолдо шүүмжэлэлтэй хандажа, энэниие «боолошлохо ёһо суртахуун» гэжэ нэрлэжэ байһан, ушариинь хүмүүниие ёһо суртахуунай нэгэн хэм хэмжээндэ хизгаарлан барижа байха зорилготой болоод шухам сул дорой, номгон, гэнэн хүмүүндэ энэхүү номлол үйлэшэлжэ, өөртөө татажа байдаг гэжэ үзэдэг байба.

Харин Ницше «өөртөө эзэн байха ёһо суртахууные» һанал болгожо байһан болоод ниигэмэй тогтоһон хэм хэмжээг эбдэжэ шадаха хүшэрхэг, түгэс түгэлдэр, бэе даан сэдьхэжэ бай Эрхим хүные үндэрөөр үнэлһэн байна. Тэрэнэй үзэжэ байһанаар «бүлэг гү, али һүрэг хүмүүн» ямагта алибаа нэгэн уламжалал, ёһо заншалһаа хамааран шалтагаалдаг бол Эрхим гэгшэ хүн бусадһаа илгагдаха онсолог шэнжэ шанартай, өөрын сонирхол хүсэлээ хинажа шададаг, шажанай номлодог тэнгэриин орондо бус бодото юртэмсые шүтэжэ этигэһэнээр хүнэй амидаралда тохёолдодог зоблон гасаланг бүрэн мэдэрдэг, үргэлжэ шэнэ зүйл, шэнэ харилсаае туушатай бүтээжэ ябадаг ажа.

Хэдыгээр Ницше иимэ агуу Эрхим хүн хараахан бии болоогүй гэжэ һанажуулжа байһан болобош хэд хэдэн хүмүүниие үльгэр жэшээ болгожо дуридаһан байдаг. Үүндэ: Сократ, Иисус, Леонардо да Винчи, Микеланжело, Шекспир, Гёте, Юлий Кесарь, Наполеон зэргэ хүмүүниие нэрлэбэ.

Ницшегай ёһо суртахуунай гол сүмиинь амидаралай үндэһэн хүдэлгэгшэ хүсэн бол хуби хүнэй эрхэ мэдэлтэй байха хүсэл эрмэлзэл мүн гэһэн һанаа юм. Эерэг гү, али зүб талаһаань абаш үзэбэл энэнь бүхынһээ үлүү боложо бусадыеаа захиржа дарлажа байхын нэрэ огтохоншье бэшэ, харин өөрөө өөрыгөө эзэмдэхэ сэдьхэлэй тэнхээтэй байха, бэе дааһан бүтээгшэ сэдьхэлгээтэй болохо ябадал юм. Харамсалтайнь, тэрэнэй энэ түгэс түгэлдэр Эрхим хүнэй тухай үзэл баримталалыень эзэн боолын харисаата ниигэмэй жэшээ болгон тайлбарлажа, дарангуйлалай тоталитар гүн ухаантай холбон буруугаар ойлгожо ерэжээ.

Фридрих Ницше Германиин түдэгүй ниитэ үрнэ дахинай уран зохёол, шажан судлалда гүнзэгэй нүлөө үзүүлһэн сэдьхэгшэ юм. Жэшээнь, тэрэнэй дэбшүүлһэн үзэл һанаань германиин гүн ухаантан Мартин Хайдеггер, АНУ-ай теологшо Паул Тиллих, еврейн гүн ухаантан Мартин Бубер, франциин зохёолшо Альбэр Камю, Жан Поль Сартр зэргэ нэрэтэ эрдэмтэн зохёолшодой уран бүтээлдэ тусгалаа олоо.

Зохёогдоһон юумэн

Үндэһэн зохёол

• «Аюлта ушарай түрэл» (Die Geburt der Tragödie, 1872)
• «Саг соонь бэшэ бодожо» (Unzeitgemässe Betrachtungen, 1872—1876)

1. «Давид Штраус: Нүгэлынь Наманшалуулагша болон Зохёолшо» (David Strauss: der Bekenner und der Schriftsteller, 1873)
2. «Түүхын амида ашаг ба хорон тухай» (Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben, 1874)
3. «Шопенгауэр хүмжүүлэгшэ болохо» (Schopenhauer als Erzieher, 1874)
4. «Рихард Вагнер Байройтдо» (Richard Wagner in Bayreuth, 1876)

• «Хүнэй, дэн хүнэй юумэн. Сүлөөтэ оюун тулада ном» (Menschliches, Allzumenschliches, 1878). Хоёр нэмэлтэтэй:
  • «Холимол һанал ба хэлэн» (Vermischte Meinungen und Sprüche, 1879)
  • «Аяншан ба тэрэнэй һүүдэр» (Der Wanderer und sein Schatten, 1880)
• «Үүр хираан» (Morgenröte, 1881)
• «Сэнгээтэ эрдэм» (Die fröhliche Wissenschaft, 1882, 1887)
• «Заратустра үгүүлһэниинь» (Also sprach Zarathustra, 1883—1887)
• «Һайн ба муу юумэнэй тэрэ таладань» (Jenseits von Gut und Böse, 1886)
• «Заршамай уг гарбал» (Zur Genealogie der Moral, 1887)
• «Казус Вагнер» (Der Fall Wagner, 1888)
• «Онгоной боро хараан» (Götzen-Dämmerung, 1888)
• «Антихрист» (Der Antichrist, 1888)
• «Ecce Homo» (Ecce Homo, 1888)
• «Засагай хүсэл» (Der Wille zur Macht, 1886—1888, 1-е изд. 1901, 2-е изд. 1906)

Бусад зохёол

• «Гомер и классическая филология» (Homer und die klassische Philologie, 1869)
• «О будущности наших образовательных учреждений» (Über die Zukunft unserer Bildungsanstalten, 1871—1872)
• «Пять предисловий к пяти ненаписанным книгам» (Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern, 1871—1872)

1. «О пафосе истины» (Über das Pathos der Wahrheit)
2. «Мысли о будущности наших образовательных учреждений» (Gedanken über die Zukunft unserer Bildungsanstalten)
3. «Греческое государство» (Der griechische Staat)
4. «Соотношение между философией Шопенгауэра и немецкой культурой» (Das Verhältnis der Schopenhauerischen Philosophie zu einer deutschen Cultur)
5. «Гомеровское соревнование» (Homers Wettkampf)

• «Об истине и лжи во вненравственном смысле» (Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinn, 1873)
• «Философия в трагическую эпоху Греции» (Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen)
• «Ницше против Вагнера» (Nietzsche contra Wagner, 1888)

Эдир наһанай зохёол

• «Из моей жизни» (Aus meinem Leben, 1858)
• «О музыке» (Über Musik, 1858)
• «Наполеон III как президент» (Napoleon III als Praesident, 1862)
• «Фатум и история» (Fatum und Geschichte, 1862)
• «Свободная воля и фатум» (Willensfreiheit und Fatum, 1862)
• «Может ли завистник быть действительно счастливым?» (Kann der Neidische je wahrhaft glücklich sein?, 1863)
• «О настроениях» (Über Stimmungen, 1864)
• «Моя жизнь» (Mein Leben, 1864)

Зүүлтэ

• Ницше Ф. Полное собрание сочинений: В 13 томах / Пер. с нем. В. М. Бакусева, Ю. М. Антоновского, Я. Э. Голосовкера и др.; Ред. совет: А. А. Гусейнов и др.; Ин-т философии РАН. — М.: Культурная революция, 2005-.
• Ницше Ф. Полное собрание сочинений: В 13 томах: Т. 12: Черновики и наброски, 1885—1887 гг. — М.: Культурная революция, 2005. — 556 с. — ISBN 5-902764-07-6
• Бугера, В. Е. Социальная сущность и роль философии Ницше. — М.: КомКнига, 2010. — ISBN 978-5-484-01062-2.
• Марков, Б. В. Человек, государство и Бог в философии Ницше. — СПб.: Владимир Даль: Русский остров, 2005. — 786 с. — (Мировая Ницшеана). — ISBN 5-93615-031-3, ISBN 5-902565-09-X
• Нордау М. Фридрих Ницше // Вырождение. — М.: Республика, 1995.— 400 с. — (Прошлое и настоящее). ISBN 5-250-02539-0
• [Стихотворения]// «Зарубежная поэзия в переводах Вячеслава Куприянова», Радуга, Москва, 2009