Шубуун

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Шубуу
монгол кирилл.	Шувуу
хальмаг кирилл.	Шову

Шубууд (Aves)
; Сахали	; Борбилоо
; Хара элеэ	; Суусагаалжан
Биологиин классификаци
Аймаг:	Амитан;
Хүрээ:	Хүбшэтэн;
Анги:	Шубуун; Карл Линней, 1758
Дэд анги
	Хэрһэнгүйтэн (Paleognathae); Шэнэтангалайтан (Neognathae);

Шубууд (лата: Aves) — хоёр хүлтэй, халуун шуһатай, һээр нюргатанай дэд хүрээндэ багтаха амитад юм. Бэень үдээр бүрихэгдэһэн, шүдэгүй, хатуу яһархаг хушуутай. Шубуунай хэмжээнь хамагай жаахан һоно билзуухай 5 см хамагай томо болохо тэмээн шубуун 2.7 метр үндэр, 150 кг хүрэтэрхи жэнтэй гэхэ мэтэ янза бүри байна.

Одоогоор Дэлхэй дээрэ 9792 үлүү зүйлэй (2007 мэдээнээр)^[1], тэрэ тоодо Россиин газар дайдада — 789 зүйлнүүд (энэ тоодо 125 уургайлдаггүй зүйлнүүд, 7 усадхагдаһан зүйлнүүд)^[2] шубуун мэдэгдээдэ байна. Халуун, һэрюун, хүйтэн, туйлын бүһэнүүд болон тэнгис, далай гээд дэлхэйн бүхыл бүһэн нютагаар тархаһан байха ба хүрээлэн бай оршондоо зохисоһон түрэлнүүд байна. Шубуудай тоо толгой хойто, урда хоёр туйлһаа экваторта ойртохо туһам ехэдхэдэгынь хоол тэжээл болон саг ууларилай нүхэсэлтэй холбоотой. Иимэһээшье олон зүйл шубууд нүүдэлэлэн амидардаг боложо һэн. Шубуудынь нэлээд үндэр хүгжэлтэй амитад болон ниидэхэд зохисоһон олон гайхалтай зохилдолгоотой. Монгол орондо 460 оршом зүйлэй шубуун нүүдэлэй болон һуурин байдалаар тохёолдоно.

Агаарай оршонг эзэгнэһэнээр шубуудынь бусад амитадһаа тусгаарлагдаба. Энэхүү зорилгодо гайхалтай даһан зохисохо шубуудынь хубисалай гайхамшагта ололто болохо ниидэхэ шадабариие үзүүлдэг.

Шубуудай олон янзын хэлбэри, дүрсэ

Шубуудынь бүхы түбинүүд, эхэ газарта амидарха ушар тухайн оршондоо зохисоһон олон янзын хэлбэритэй. Хамагай гол илгаануудынь бэеын хэмжээ, хушуунай хэлбэри, хүл, хүзүүнэй ута болон үнгэ юм. Хамагай жэжэ түрэлэй шубууд жэмэсэй шүүһэн, сэсэгэй бал, хорхой шумуул хоололно. Хамагай томо бэетэй, ниидэдэггүй шубуунда тэмээн шубуун, тоти зэргэ ороно. Үндэртэ ниидэдэг томо бэетэ шубууд байха ба бүргэд, таһа, салхич шувуу, хотон гэхэ мэтэ. Фламинго, тогоруу зэргэ ута хүлтэй, ута хүзүүтэй шубууд ехэнхи сагаа алхажа үнгэрүүлхэ тула үүндээ зохисожо һэн. Богони хүлтэй, ута хүзүүтэй хотон, хун, галуунь уһанда һайн сэлхэ уһанай шубууд болон толгойгоо уһанда шумбуулан загаһан, жараахай зэргэ хоол тэжээлээ барижа эдинэ. Хушуунь гол түлэб уһан худхахада зохисоһон хабтагай хэлбэритэй байдаг. Хотон шубуунай хушуунь доороо томо хальһан уутатай байха ба загаһан барихад сунан томо утхуур болодог. Шара шубуу, уули, бүргэд, таһа, харсага гэхэ мэтэ мяхашан шубууд дэгээ маягай махир хушуу, хурһан томо хумһатай байна. Богони хушуу, үргэн амтай хараасай, ураасайнь ниидэж байхадаа шумуул барихад зохилдоһон ажа. Тоти шубуунай махир хушуунь һамар, модоной үрэ гэхэ мэтэ хатуу хальһа яһые хилбархан хагална.

Хүгжэл гаралга

Шубуудай үбгэниинь мүлхигшэд байһан ба энэнь 150 сая жэлэй наһатай малтамал археоптерикс шубуу олдоһоноор бататай нотологдобо. Энэхүү жэгүүртэн үбгэ мүлхигшэдэй шэнжэ түрэхые хадгалһан, тухайлбал жэгүүрэйнгээ түгэсхэлдэ һарбуутай, ута һүүлтэй байба. Тэгэхэдээ зүбхэн энэ бүлэгэй һээр нюруутануудта байдаг шубуудай онсолигуудшье баһа ажаглагдажа байна.

Гол онсолигууд

Ниидхэ шадабариһаа гадана шубуудынь илангаяа мяхашан шубуудай хубида хараанай хүгжэл гойдо һайн, ехэхэн үндэрһөө олзоо хаража шададаг байна. Хоол унданай зуршалһаа хамааран хушуунь олон хэлбриие туһагдаг: хурса эрмэгтэй хушуунь мяхашан шубуудта, хүсэ нэмэгдүүлһэн бол тоншуулда, гуурһан хэлбэритэй бол жэргэдэг шубуудта гэхэ мэтэ. Үдэнииньшье гэһэн тэдэнэй амидаралай хэб маягта зохисоһон байдаг. Хүйтэн саг уларилда амидардаг шубууд зузаан үдэ һодоор хамгаалагдаһан байдаг, эрэгшэн шубуудай тодо үдэ һодониинь эмэгшэнээ өөртөө татахад, харин бүдэг үнгэнь зүһээ хубиргахад үйлэшэлдэг. Шубууниинь зүрхэн, уушаг болон шуһанайа эрьелтын тогтолсоотой хүйтэн шуһата амитан. Энэнь зарим зүйлэй шубуудта хүйтэн саг уларилтай болон үбэлэй үеэр хоол тэжээлээ эдибэхтэй хайха бололсоо олгодог.

Зунай дарааха хүнэһэнэй нөөсын хомсодолтой тулгаран олон зүйлэй шубууд дулаан орон руу нүүдэлэлдэг. Зарим зүйлнүүд үбэлжэхэ газараа хүрэтэр 10000 км зам туулаханьшье бии. Одоогой байдалаар 8000 зүйлэй шубууд байна. Тэдэнэй заримынь жэшээлбэл африкын тэмээн хируул болон шэнэ зеландиин киви ниидхэ шадабаригаа алдажа. Бор шубуу, хараасай, ээрүүл билзуухай зэргэ боро шубуунай багынхан бүхэ зүйлэй шубуудай 60%-ые бүридүүлдэг.

Шубуудай нүүдэл

Үбэл болон зунай амидаралай оршоной хоорондохо шубуудай нүүдэл болон залуу шубуудай бүлэгүүдэй зүг шэнгигүй ниидэлгүүд бараг бүхыл бүһэ нютагуудта ажаглагдадаг. Тэдэ газар нютагай хотхор гүдгэрэй байдал, Дэлхэйн соронзон орониие мэдэрхэ шадабари болон генетикын хүтэлбэриие баримталдаг. Илангаяа Америкэдэхи нүүдэлэй зонхилхо хэһэгынь хойто-урда гэһэн тэнхэлгын дагуу ябагдадаг. Түб Европодо нүүдэлэй үндэһэн хоёр шэглэл байдаг: баруунай дэгэлэйнүүд Гибралтар, Газарай дундада тэнгисэй дагуу Баруун Африка руу ниидэдэг; дурнын дэглиинүүд Дурнада Африка хүрэхэ замдаа Босфор, Иорданай хүнды, Синайн хахад арал, Нил мүрэнэй хүндые огтолон гарадаг. Усадхагдажа алга боложо бай биологиин түрэл зүйлнүүдые хамгаалха арга хэмжээнь зохисуулхад түбэгтэй, хэд хэдэн оронуудта нэгэн зэргэ хамгаалха арга хэмжээ ябуулхые шаардажа байна.

Ниүлүүлгэ ба үржэл

Ехэнхи шубууд ниүлүүлгэ болон үүр заһахадаа зорюулһан нютаг дэбисхэртэй байхые зорижо тэрэнэйнгээ хамгаалдаг. Тэдэгээрынь дуулажа (жэргэдэг шубууд) хамтарагшынгаа анхаарлые татадаг, эсэбэл харагдахыса дохёо, жэшээнь тодо үдэ һодоо ашагладаг. Шубуудай хосой холбоо үргэлжэлхэ байдалаараа янза бүри. Заримынь нугаһан мэтын шубуу шэнги үндэгэлхэ хүрэтэрхи далада үеэр хизаарлагдадаг бол мяхашан шубууд, уули, осон шубуу бүхыл амидаралаараа холбогдодог. Зарим зүйлэй шубууд хэмэл үүр баридаг бол заримынь нэгэ үүрые хэдэн жэлээршье ашагладаг. Осон шубууд боһоогоороо үндэгэлдэг ба үүр заһадаггүй. Бүхы шубууд ехэбшэлэн сагаан үнгын 1-20 хүрэтэрхи тооной үндэгэ гаргадаг. Эсэгэ эхэ шубууд үндэгэнэйхөө дотоодо байнгын температурые хадгалжа байхын тулада 11 үдэрһөө 20 долоо хоног хүрэтэр үндэгэнүүдөө дарадаг. Ангаахайнуудаа гаруута эсэгэ эхэнь тэдэниие хоололжо, ниидэхэд һургадаг. Хүрөө мэтын шубуунь шэмэгжэ байдалаар амидардаг: бусадай үүрэндэ үндэглэдэг ба өөр эсэгэ эхэшүүд тэдэниие асаржа хамгаалдаг.

Шубуудай ниидээнэй шадабари

Олон зуунай туршад хүн шубуун болон шумуул ниидэлгые дууряаха гэһэн һанаанда абтажа байһан хэдышье тэдэнэй оролдолго талаар үнгэржэ һэн. Шубууд өөрһэдын сээжэнэй хүсэрхэг балсангуудаа аэродинамика хөөрэлтые хангаһан хэлбэритэй, үдэ һодоор бүрихэгдэһэн далинуудай дэбэлтые хурдаһагахын тулада ашагладаг. Далинуудынь ниидэлгые хүнгэбшэлхэд зорюулагдаһан маша хүнгэн, хооһон яһатай байдаг.

Зүүлтэ

↑ James F. Clements. Список птиц мира Клеменца = The Clements Checklist of Birds of the World. — 6-е издание. — Ithaca: Cornell University Press, 2007. — 843 с. — ISBN 978-0-8014-4501-9
↑ Коблик Е. А., Редькин Я. А., Архипов В. Ю. Список птиц Российской федерации. — М., 2008. — С. 25.

Ном зохёол

Бейчек В., Штястны К. Птицы. Иллюстрированная энциклопедия. — Москва: Лабиринт-пресс, 2004. — С. 69. — 289 с. — ISBN 5-9287-0615-4.
Френсис П. Птицы. Полная иллюстрированная энциклопедия. — Москва: АСТ — Дорлинг Киндерсли, 2008. — 512 с. — (Дорлинг Киндерсли). — ISBN 978-5-17-053424-1.
Птицы // Жизнь животных. Энциклопедия в шести томах: Т. 5. Общая редакция члена-корреспондента АН СССР профессора Л. А. Зенкевича. — Москва: Просвещение, 1970. — 612 с.
Загбар:ВТ-ЭСБЕ
Прам Р., Баш А. Динозавры или птицы: кто оперился первым? // В мире науки. — 2003. — № 7. (Статья об эволюционном происхождении перьев.)
Птицы Советского Союза: В 6 т. / Под ред. Г. П. Дементьева и Н. А. Гладкова. — М.: Советская наука, 1951—1954.
Травина И. Живая радуга // Вокруг света. — 2004. — № 7 (2766). (Популярная статья о перьях.)
Баккал С. Н. Известные события и факты из палеонтологической истории птиц Архивировалһан 13 дүрбэ һара 2013 оной.