Гал

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	гал
монгол кирилл.	гал
хальмаг кирилл.	һал

Шатажа бай зуруул

Гал — ямарбаа эд шатаха үзэгдэл гү, али энэ үзэгдэлэй нэгэ үе юм. Алибаа зүйл шатахада һуларһан энергинь гэрэл боложо хубиржа, баһа дулаан илгаруулна.

Соёл ба гал

Хүн түрэлхитэн хэзээнһээ галые ашаглажа эхилһэниинь тодорхойгүй. Гэнэтэ гал гаргажа шададаг болоһон байха боломжогүй тула анхандаа аянга бууха, ойн түймэр зэргэһээ боложо шатажа бай модоной мүшэр зэргые урса агыдаа асаржа, галай үндэһэ болгон хадгалжа байһан болобо гү гэһэн таамаглал бии. Одоогоор олдоод бай, гал хэрэглэжэ байһан эгээн эртын ул мүрынь Урда Африкын Сваршкранс агыһаа олдоһон, 150 мянган жэлэй үмэнэхи ул мүр юм.

Хүн түрэлхитэн галые гэрэл, дулаан гаргаха, араатанһаа бэеэ хамгаалха, хоол хүнһээ болгохо зэргээр ашагладаг.

Хүн түрэлхитэнэй сэдьхэлгээнэй соёлдо галынь томохон байра һуури эзэлдэг. Эртын Грек болон Хитадай гүн ухаанда галые химиин элементын нэгэ гэжэ тоосодог байба. Мүн галые шүтэдэг шажан байдаг (Зороастризм). Гэхыдээ галынь гал түймэр, дайнай гал гэхэ мэтэ үхэл, эбдэрэлые бэлэгдэхэ тохёолдол бии.

Гуламта

Дэнгэй гал

Гуламта гэжэ гэр соо гал түлидэг тогтомол газар, байра, һуури. Задагай гал гэжэ гэрэй тэгэн дунда миин лэ газар дээрэ түлигдэһэн гал. Задагай гал дээрэ эдеэ шанахадаа, тогоон дороо 3-4 талаһаань шулуу үбидэг байгаа. Дули (шулуун) гэжэ задагай галда эдеэ шанахадаа, тогоон доро 3-4 газар үбиһэн үбилтэ.

Гал гаралга

Гал гаргаха олон арганууд байна:

• Хэтэ сахиха — хэтын түмэрөөр сахюур шулуу сохижо ошо гаргаад, уулада носоожо, гал гаргаха.
• Гал носоохо — гал гаргажа, түлишэдэ носоохо.
• Гал түлихэ — гал гаргажа, түлишэдэ носоохо.
• Гал манаха — тулиһэн галаа унтараангүй, бүхэли һүни соо удаан носохо түлишэ нэмэжэ, үглөөгүүр болотор байлгаха.
• Гал дэгжээхэ — түрүүн гал үйһэн болон зомгоолдо носоожо, дээрэнь түлишэ нэмэжэ ехэ болгохо.
• Гал удхалха — гал соохи түлишын нэгэн доро дүрэхын тула худхаха.
• Гал һэргээхэ — унтаржа байһан галда түлишэ нэмэжэ, дахяад носоохо.
• Гал шабадаха — гал ехээр түлихэ.

Гал түймэр

Галынь хиналтанда байбал хүн түрэлхитэндэ асар ехэ ашаг туһа абшардаг болобош хүнэй хиналтаһаа гарахань гай гамшаг асарха тохёолдол бии. Гал түймэрые унтараахын тулада гал унтараагша, гал түймэртэй тэмсэхэ газар хэрэг болоно.