Оросой түүхэ

Оросой түүхэ зүүн славянуудаар анха эхилбэ. Славянууд МЭҮ 3-8-р зуунай дундуур Европодо тодоржо эхилһэн байна. XIX зуунда зүүн славяншуудай түрүүшын улас болохо Киевэй Русь байгуулагдаба. Энэ улас Викингүүд болон тэдэнэй үрэ удамуудаар ударидуулжа байһан болоод 988 ондо Византиин эзэнтэ гүрэнһөө христианствын үнэн алдарта шажан гэһэн һургуулиин сургаал үблүүлэн абаһан. Энэ ябадал дараагай мянган жэлэй турша Оросой соёл уралигые тодорхойлһон Византиин болон славян соёл уралигай нэгэдхэлые эхилүүлээ. Уламаар Киевэй Русь задаржа газар нютагынь Оросой маша олон бишыхан хэмжээнэй феодалай уласуудта хубаагдаһан. XI зуунай Сэсэн Ярославай үедэ Оросто (мүнөөнэй Орос уласай урда захаар) эдэй засаг, уран зохёол, уран барилга һайн дэлгэрбэ. 1237-1240 ондо монголшууд Владимир, Киевые добтолһоноор Ехэ Монгол Уласай хэһэг байһан Зүчиин уласта 1480 он хүрэтэр захирагдаба. Түлхигдэһэн Оросой түб Новгород боложо, 1240 ондо Нева голдо Швециие дараһан зэргэ байлдаанаар хойто зүгтэ нютаг тэлээ. Энэһээ Монгол-Алтан Ордондо эсэргүүсэхэ Москва, Доодо Новгород, Тверь зэргэ хото һуурин бодожо буһалгаалаа бэлэй. Шажанайнхантайгаа хамжажа тархай ноёдые суглуулһан Доной Дмитрий 1380 оной шиидбэрилхэ Куликовын байлдаанаар Мамайн сэрэгые сохёо. Киевэй Русиин залгамжалагша уласуудһаа эгээн хүсэрхэг Москва байһан болоод энэ гүнлиг Оросой нэгэдэл, Алтан Ордондо эсэргүү тусгаарлаха хүдэлөөндэ голлохо байра һууриие эзэлжэ байба. Москва — аажамаар оршомойнгоо Орос уласуудые нэгэдхэһэн болоод Киевэй Русиин соёл уралиг, улас түрын үбые захирха болоо.

XV зуунда Москвагай гүн III Иван үндэһэндээ газар газарай олон гүн үгэндөө оруулжа, Орос уласай «ехэ гүн» (великий князь) болоо. 1453 ондо Византиин Константинополь Османда эзэлэгдэжэ түгэсһэнөөр Византиин агуу үбые Орос залгажа байна гэдэг ойлголтоор IV Догшин Иван «цезарь» гү, али «царь» (хаан гэжэ) гэдэг тушаалые бии болгон өөрөө анхалан хүртэһэн. IV Иван Балтын тэнгистэ гаралгатай болохын тулада Ливонтой (1558—1583) олон жэл байлдажа, дурна тиишэ Астрахань (1556 ондо буулган абаһан), Казань (1552) ханлигые мүхөөжэ, Ураалые дабажа Сибирьтэ сэрэгээ эльгээжэ газар нютагаа тэлһэнээр олон үндэһэтэнэй Орос, Зүблэлтын һуури табяа. 1600-аад оной дотоодын химаралай үедэ Романовой удамда засагай эрхэ шэлжэһэн. Оросойнхи газар нээгшэдэй гаргаһан зам, арһан, үнэтэ эд олохо һэдэл, хасаг (казак) сэрэгэй хүсөөр XVII—XVIII зуунда нютагаа Номгон далай хүрэтэрхи нютагые эзэлээ. XVII зуунда хасагууд буряадуудые добтолжо Хойто Монголые эзэмдэбэ. 1721 ондо албан ёһоор Ородой эзэнтэ гүрэн (Российская империя) гэһэн удхата нэрэеэ тунхаглагдаба. XIX зуун гэхэдэ энэ уласынь байлдан дагуулалта, ниилүүлэлтэ, шудалгаа зэргээр хүрээгээ тэлэжэ, Польшоһоо Номгон далай хүрэтэр үргэлжэлһэн Ородой эзэнтэ гүрэн болоһон байба.

I Пётр (1682—1725 оной хоорондо түрэ бариһан), Елизавета (1741—1762), II Екатерина (1762—1796), II Александр (1855—1881) зэргэ түүхэдэ тодоор үлэһэн хаашуул түрэ барижа, мүнөөгэйнхеэр хэлэбэл Финланд, Польшоһоо Аляска, Үбэр Кавказ, Дунда Дурна хүрэһэн уудам газар нютагые дайтахадаа дайтажа, туһалхадаа туһалжа мухардуулһаар өөрын уласайнхи болгожо байба. 1878 ондо Османы уластай дайтажа хамар дээрэнь байха Болгариие сүлөөлжэ хүсэ шадалаа бахдууланхай. XIX зуунай түгэсхэл, XX зуунай эхеэр хубисхалай үзэл һанаа дэлгэржэ, дэлхэйн нэгэдүгээр дайнай үедэ гү, али 1917 оной 2-р һарада хүрэнгэтэнүүд хаанаа (II Николай) түлхин унагаба. 11-р һарада (Октябриин хубисхал) шала өөр гү, али ажалшан таряашадта засагай эрхэ шэлжэбэ. Дайнай дараахи хэрээгээр Украина, Польшо, Финланд, Балтиин уласуудай нютагаа алдаһанһаа Украина, Балтиин гурбые эрьюулжэ абаһаншье зуунай адагта дахин табижа ябуулһан. Сагаан арми, һалан тусгаарлагша яһатан үндэһэтэнэй сэрэг, түрэтэй шэнэ түрэжэ гараһан Зүблэлтэ Орос, тэрэнэй улаан арми хэдэн жэл байлдажа диилэбэ.

Орос Ородой эзэнтэ гүрэнэй сагһаа дэлхэйн хүсэн, нүлөө ехэтэй орон болоһон болоод хожомынь дэлхэйн түрүүшын эгээн томо социалис орон, «суперхүсэн» болохо СССР-эй хамагай томо, хамагай шухала хэһэг болоо. 1922 ондо байгуулагдаһан СССР-эй гол сүмэнь Зүблэлтэ Орос орон байһан ба 1922 ондо Зүблэлтэ Социалис Бүгэдэ Найрамдаха Уласуудай Холбоо (СССР) нэрээр хожомой ойлголтоор 15 бүгэдэ найрамдаха уласайнхинь нэгэ боложо байгуулагдаба. 1924 ондо хубисхалай ударидагша Ленин өөд боложо Сталинай үе (1924-1953) эхилбэ. Түблэрһэн түлэблигтэ эдэй засаг, ажаүйлэдбэрижэлтэ, хүдөө ажахын хамтарал түрын бодолгоор хэрэгжэжэ байба. Дэлхэйн хоёрдугаар дайн эхилхэдээ Нацис Германитай хамта Польшые добтолжо Баруун Беларусь ба Украина эзэмдэбэ. Эсэгэ ороноо хамга­алгын Агууехэ дайн 1941 оной июниин 22-ой үүрээр эхилһэн юм гэжэ түүхэдэ эли. Баруунһаа дэлхэйн эзэлхые һанаархагша Нацис Германи, тэрэнэй хамсаатан дурнын Япониие һүрэжэ зогсооһон. Энэ Эсэгэ ороноо хамга­алгын Агууехэ дайнда СССР-эй 30 сая хүн ами алдаһан байдаг. Хардалта һэрдэлгэ маягаар олон сая хүниие хэлмэгдүүлһэниинь Сталинай нэрые түүхэнээ бараатуулдаг.

СССР-эй уласынь дэлхэйн хуурай газарай зургаанай нэгые хамарһан 255 сая хүн зонтой ехэ булимтархы хамаг бүгэдые гүрэнэй хинан зонхилдог болошоһон гүрэн байгаа. Зүблэлтэ Холбоо үзэл шурталай хубида дэлхэйн социалис лагериин тэргүүлэгшэ, сэрэг улас түрын Варшавын хэрээнэй оронуудай мүлжэгшэ байһан юм. СССР уралиг, шэнжэлхэ эрдэм ухаанай бүхыл һалбарида амжалта үзүүлһэн. 1991 ондо СССР задарһанаар Оросой холбоото улас (ОХУ) байгуулагдаһан болоод энэнь СССР-эй залгамжалагша гэжэ тоосогдодог.