Узбекистан

**Бүгэдэ Найрамдаха Узбек Улас**
ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ ᠦᠽᠪᠡᠻ ᠤᠯᠤᠰ
	Бүгэдэ Найрамдаха Узбек Улас; ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ ᠦᠽᠪᠡᠻ ᠤᠯᠤᠰ O‘zbekiston Respublikasi;
Түрын туг	Түрын һүлдэ
	Түрын дуулалай нэрэ:; «Serquyosh hur o'lkam» ; (Наратай сүлөөтэй нютагни) ; ;
	Узбекистан һуури байра
Ниислэл	Ташкент
Албан хэлэн	Узбек хэлэн
Захиргаан
Уласай хурал	Олий Мажлис (Дээдэ Хурал)
Тусгаар тогтонол
ДНБ (ХАШТ)	2010 оной тоосоо
ДНБ (Нэрлэһэн)	2010 оной тоосоо
ОТББЭ (2000)	26.8 ▼ 0.21 (бага) (95)
ХХИ (2010)	0.617 (дундажа) (102)
Мүнгэн тэмдэгтэ	Узбегэй сум (UZS)
Сагай бүһэ	+5
Интернет домэйн	.uz
Телефоной код	+998

Узбекистан (узбегээр Oʻzbekiston), албан ёһоор Бүгэдэ найрамдаха Узбекистан улас (узбегээр Oʻzbekiston Respublikasi), Дунда Азиин далайда гаралгагүй улас, Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан, Афганистан, Туркменистан табан уласаар хүреэлүүлжэ оршоно.

Нютаг дэбисхэрынь 47,4 мянган км², хүн зониинь 31 573 мянган хүн (2014), энэ дунда 51%-нь хотодо ажаһуугшад (2014); узбегүүд (24 858 мянган хүн, 83 %), каракалпагууд, ородууд, татарнууд, казахууд, таджигууд, солонгос гэхэ мэтэ. Албан ёһоной хэлэн болбол узбек хэлэн. Диилэнхи хуби суннит-лалын шажантад.

Узбекистан Каракалпак автономито улас, Ташкент хото болон 12 можонуудые (узбегээр viloyat) агуулна. Түрын тэригүүн — юрэнхылэгшэ. Хуули тогтоохо зургаан — меджлис. Улас ороной ехэнхи хуби Туранай набтар газар дотор оршоно, тус хотогорой ехэ хубиие Кызылкум сүл эзэлнэ. Зүүн-хойто болон урда талаар Тянь-Шань ба Гиссаро-Алайн энгэрнүүд (үндэрынь 4643 м хүрэнэ) нэмжынэ; эдэ хоорондо уулын хоорондо хонхорнууд байрлана: Ферганагай, Зеравшанай, Чирчик-Ангренай гэхэ мэтэ хонхорнууд.

Узбекистан эхэ газарай эрид таһа, хуурай сагай уларилтай. 7 һарын дундажа температура хойто хэһэгтэнь 26 °C-һаа урдада 32 °C хүрэжэ, 1 һаоада баруун-хойто хэһэгтэнь — 10 °C-һаа зүүн-урдадань 3 °C хүрэнэ. Тэгшэ газартань 80-90 мм, ууладань 1000 мм шииг нойтонтой. Гол мүрэнүүд — оролготой Амударья, Сырдарья мүрэнүүд; Арал тэнгис. Хэмэл сүнхэрэг-уһанай сангууд олон байна. Диилэнхидээ боро ба боро-хүрин хүрьһэтэй. Тэгшэ газартань сүлэй ургамалтай, уулада — талын газар, ой, уулын нуга байна. Узбекистанда 10 нөөсэ газар байна, эдэ дунда эгээн томо нөөсэ газарынь Чаткал юм. Заамин үндэһэтэнэй парктай.

МЭҮ VIII зуунһаа Узбекистанай газар нютагта хойшо Бактри, Хорезм, Согд, Парфи улас гүрэнүүд байгаа. МЭҮ VI—IV зуунда иранай Ахеменид уласай, Македониин Александрын сэрэгүүд добтолон оробо. МЭҮ III—II зуунда Узбекистан Селевкид уласай, Грек-Бактриин уласай нэгэ хэһэг байгаа. МЭҮ II — МЭ VIII зуунда эндэ государства Кангюй, Фергана, Тохар, Эфталит, Кушан уласууд, Түрэгэй каганат байгаа. VIII зуунда Арабай халифадай эзлэгдэһэн; арабуудта эсэргүү буһалгаанууд бодобо. XIX—XIII зуунай хоорондо эндэ Саманид, Караханид, Хорезм уласууд оршобо. XIII зуунда Ехэ Монгол Уласай эзлэгдэһэн байна. XIII—XV зуунда Тэмүрэй уласай байлдан дагуулһан. XV зуунда Шейбанид узбек улас бии болобо. XVI зуунһаа Бухарын ба Хивиин, XVIII зуунай Кокандын ханлигууд оршобо. XIX зуунай 60-70-оод ондо Узбекистанай нэгэ хэһэг (Самаркандын, Ферганагай, Долоон мүрэн ба Сырдарьягай можонууд) Оросой гүрэндэ ниилүүлбэ. 1917 оной 11 һара — 1918 оной 3 һарада зүблэлтэ засагай илаһан хойно, орон нютагай ехэнхи хуби Зүблэлтэ Туркестан Автономимто Социалис Уласта оробо. 27.10.1924 Зүблэлтэ Узбек Социалис Улас бии болобо; 1925 онһоо хойшо СССР-эй холбооной улас болоһон. 1991 ондо Түрын бэе даанги байдал тухай хуулиин ёһоор тусгаар амяарлан тогтобо.

Газар зүй

Узбекистан 448,978 дүрбэлжэн километр газар нютагтай, хэмжээгээрээ Ирак уласһаа арай томо гү, али дэлхэйн 58-р томо орон юм. Узбекистан хойто үргэригэй 37° — 46°, зүүн утаригай 56° — 74° дотор Түб Ази, тэрэ дундаа Дунда Азида оршодог. Хүндэлэн 1,425 км, гулд 930 км байдаг тэгшэ үнсэгтэ хэлбэриин нютаг дэбисхэртэй. Далайда гаралгагүй, бүри Лихтенштейн шэнги хоёр улас дамжаха хэрэг гарана. Хойто талаараа Казахстан (203 км), Арал тэнгис (420 км), зүүн талаараа Кыргызстан (1099 км), Таджикистан (1161 км), урда талаараа Афганистан (137 км), Туркменистан (1621 км) уластай хилэ залгадаг.

Узбекистан эхэ газарай саг уларилтай. Үбэлэй хүйтэн −40 °C, зунай халуун 40 °C хүрэнэ. Жэлдэ дундажаар 100 — 200 мм шииг нойтон, ууланаа 900 м хүрэтэр унадаг. Узбекистан ороной 80% сүл, 10% үрэжэл шэмэтэй. Нютагай баруун болон түб бэеэр алдарта Кызылкум (Улаан элһэн), баруун урда талаар Каракумай заха байна. Зүүн талада үрэжэл шэмэтэ Ферганагай хотогор байна. Узбекистан юрэнхыдөө набтар газар, зүүн хойто талаар харин Тэнгэри уула (Тянь-Шань), зүүн урда талаар Памирай хушуу үргэнэ. Эндэхи Гиссаро-Алайда эгээн үндэр Хазрет-Султан (хуушарһан КПСС-эй XXII ехэ хуралай нэрэмжэтэ орьел, 4,643 м) уула сүндэрлэнэ. Сырдарья мүрэн һунашан дайраад гарадаг бол Амударья баруун урда хилээр урсаад Аралда шудхадаг. Туркменистан хилэ дээрэ эгээн набтар сэг Сарыкамыш (12 м) гэжэ томо нуур тогтоһон. Мүн Устюртын үндэрлиг, Мирзачулиин тала, Айдаркуль нуурые илгаран гарана.

3000 зүйлэй үбһэн ургамал, 80 зүйлэй модон ургадаг. 5 хуби хүрэхэгүй ойтой. Каракуль хонин, сагаан зээрэн, бүхэн, хүрин баабгай, шоно, үнэгэн, дорго, зэрлиг гахай зэргэ 40 зүйлэй хүхэтэн, тагтаа, бүргэд, шонхор гээд 400 зүйл шубуун байна.

Ашагта малтамалай талаар, газарай тоһон, шатадаг хии, нүүрһэн, алтан, уран, мүнгэн, зэд, түмэрэй хүдэр, молибденэй нөөсэтэй.

Гүрэнэй түрын бодолго

Узбекистан — болбол юрэнхылэгшын эрхэ мэдэл добуу бүгэдэ найрамдаха засагтай, нэгэдэмэл түрын байгууламжа бүхы улас юм. 1989 онһоо Ислам Каримов түрэ засагай тэригүүн, уласай юрэнхылэгшээр ажаллажа байна. Уласай юрэнхылэгшые 7 жэл бүри бүхы арадай һаналаар һунгадаг. 2000, 2007 ондо улиран һунгагдаһан. Юрэнхылэгшэ юрэнхы сайдые томилдог. 2003 онһоо Шавкат Мирзиёев юрэнхы сайдаар хүдэлжэ байна.

Олий мажлис (Дээдэ хурал) 1995 ондо байгуулагдаһан. 100 гэшүүнтэй Сенат, 150 гэшүүнтэй Хуулиин танхим гэжэ хубаагдана. Хуулиин танхимай 150 һуудалай 15-ые байгаали оршоной газарһаа томилдог. 2010 оной һунгууляар Узбекистанай либерал-арадшалһан нам, Узбекистанай арадай арадшалһан нам, Узбекистанай үндэһэнэй һэргэл арадшалһан нам, Шударга ниигэм арадшалһан нам 135 һуудалые хубаан һууна.

Засаг захиргаанай хуубари

Узбекистан эхилээд 12 можо (узбегээр viloyat), 1 автономито бүгэдэ найрамдаха улас (respublika), 1 хото (shahar), бүгэдэ 14 нютагта хубаагдажа байна.

#	Нэрэ	Узбек нэрэ	Нютагай түб	Хүн зон (2008)
— хото
1	Ташкент хот	Toshkent shahri	Ташкент	2,192,700
— можо
2	Андижан можо	Andijon viloyati	Андижан	2,477,900
3	Бухара можо	Buxoro viloyati	Бухара	1,576,800
12	Фергана можо	Farg’ona viloyati	Фергана	2,997,400
4	Джизак можо	Jizzah viloyati	Джизак	1,090,900
7	Наманган можо	Namangan viloyati	Наманган	2,196,200
6	Навои можо	Navoiy viloyati	Навои	834,100
5	Кашкадарья можо	Qashqadaryo viloyati	Карши	2,537,600
8	Самарканд можо	Samarqand viloyati	Самарканд	3,032,000
10	Сырдарья можо	Sirdaryo viloyati	Гулистан	698,100
9	Сурхандарья можо	Surxondaryo viloyati	Термез	2,012,600
11	Ташкент можо	Toshkent viloyati	Ташкент	2,537,500
13	Хорезм можо	Xorazm viloyati	Ургенч	1,517,600
— бүгэдэ найрамдаха улас — (respublika, respublikasi)
14	Каракалпак орон	Qoraqalpog’iston Respublikasi	Нукус	1,612,300

Зүүлтэ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Uzbekistan. International Monetary Fund.
↑ Human Development Report 2010. United Nations (2010).

Холбооһон

[imf2-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Uzbekistan. International Monetary Fund.

[HDI-2] Human Development Report 2010. United Nations (2010).

[1]

[2]