Дунда зуун

Бретон болон бурбон баатарнуудай хоорондо рыцариин тэмсээн, XV зуун.

Дунда зуун (лата: medium aevum) — эртын түүхые дараахи болон Шэнэ сагай түүхые үмэнэхи дэлхэйн түүхын үе.

Дунда зуунай үзэл баримталал XV—XVI зуунда нэбтэрүүлэгдэһэн байна. Һэргэн мандалтын үеын Италиин гуманистууд Римэй эзэнтэ гүрэнэй уналтаһаа хойшо Һэргэн мандалта хүрэтэр үе Европын соёлой «мунхаг зуун» түүхэ гэжэ үзэдэг байгаа. Италиин гуманист Ф. Бьондо түрүүшын системэтэй Европын Дунда зуунай түүхын танилсуулгые бэшэһэн аад, харин Дунда зуун гэһэн нэрэ томьёонь Келлерэй «Дунда зуунай түүхэ» нэрэтэй номой хэблэлые дараа Европын историографиин ухаанда нэршэнхэй. XVIII зуунда дунда зуунай түүхые шудалдаг түүхын эрдэм ухаанай медевистика гэһэн тусхай һалбари бии болобо.

Үе шатанууд

Дунда зууниие үндэһэн гурбан үедэ хубаагдажа болоно:

• Эртын Дунда зуун (V зуунай һүүл — XI зуун дунда).
• Үндэр Дунда зуун (XI зуунай дунда — XIV зуунай эсэс).
• Хожом Дунда зуун гү, али Эртын Шэнэ саг (XIV—XVI зуун).

• 
  1328 оной Европо
• 
  1430 оной Европо
• 
  1470 оной Европо

Дунда зуунай түүхын шухала һара үдэрнүүд

Франкуудай хаан I Хлодвиг (465—511)

Франк гүрэнэй газарай хубилалта

• 476 — Баруун Римэй эзэнтэ гүрэнэй уналта.
• 496 — I Хлодвиг Ромада христосой шажантан болоһон.
• 507 — Франкын уласта салическа хуулиин түрүүшын хубилбари бэшэгдэһэн
• 511 — I Хлодвиг наһа бараһан. Франкын улас Хлодвигой хүбүүдэй хороондо хубаагдаһан.
• 527—565 — I Ехэ Юстинианай засаглал.
• 529
  • Монте Кассино хадада монастырь байгуулагдаһан.
  • I Ехэ Юстиниан Платоной Ехэ Академиие хаагдаһан.
• 550 — Балканын хахад аралда Славянуудай экспанси эхилһэн.
• 570 — Мухаммедай түрэһэн үдэр.
• 600—900 — Түб Америкэдэ Майя соёлой сэсэглэлтэ.
• 622 — Мухаммед Меккаһаа Мединада нүүдэһэн (Хиджра).
• 630 — Сербууд ба хорватууд Иллириктэ шиидбэрилжэ эхилһэн.
• 632 — Мухаммедай үхэл.
• 732, 10 һарын 25 — Пуатье байлдаан
• 751 — Богони Пепинэй түрын эрьэлтэ.
• 756 — Богони Пепин Папын уласуудые байгуулһан.
• 768 — Богони Пепин наһа бараһан. Карломан ба Карл хаад болоһон.
• 771 — Карломанай үхэл. Карл Франкын ороной ганса хаан болобо.
• 793 — Викингууд экспансиие эхилһэн.
• 800, 12 һарын 25 — Ехэ Карл эзэн хаан болоһон. Римэй эзэнтэ гүрэн дахин байгуулагдаһан.
• 814 — Ехэ Карл наһандаа хүрөө.
• 843 — Верденэй хэрээ. Франкын гүрэн гурбан хубида хубаагдаһан (Франци, Германи ба Итали).
• 864 — Болгариин христианизаци.
• 882 — Киев ба Новгород нэгэгдэһэн.
• 911 — Людовиг Хүбүүнэй үхэл, Каролингуудай омогой эсэс.
• 919 — Шубуу баригша Генрих Германиин хаанаар һунгагдаһан, саксон омогой эхил.

Владимир Святославовичай хэрээснэг бололго

• 929 — Саксони ба Бавариин гүнлигүүдэй сэрэгүүд Чехи руу добтолоо.
• 955, 8 һарын 10 — Лех голой байлдаан.
• 962, 2 һарын 2 — I Оттогой хаан шэрээндэ залалга.
• 969 — Никифор Фокагай алалга.
• 981 — Киев Улаан Русиие Польшоһоо абаба.
• 988 — Киевын Владимирай хэрээснэг бололго.
• 993 — Энэдхэгтэ Дели байгуулагдаһан.
• 1000 — Викингууд Хойто Америкэ руу экспедицидэ ябаһан.
• 1040 он тухай — Хитадта түрүүшын хэблэхэ хэблэл зохёоһон.
• 1054 — Ехэ Схизма — Христосой шажан зүүн, баруун хэһэгтэ хубаагдадаг.

Гарольд Гастингсын байлдаанда алагдаһан.

• 1066 — Байлдан Дагуулагша Вильгельм Англиин добтолгые эхилһэн.
• 1066, 6 һарын 14 — Гастингсын байлдаан.
• 1075 — Dictatus Papae.
• 1077 — IV Генрих Каносса хотодо Римэй Папын экскоммуникациие арилгахые гүйдэнэ.
• 1080, 6 һарын 25 — VII Григорий Папа эсэргүү Германиин епископуудай хурал
• 1085 — Англиин хаан Байлдан Дагуулагша Вильгельм Domesday Book гэһэн татабариин кадастр хэблээ.
• 1095, 11 һарын 18 — Клермоной хурал. II Урбан Папа хэрээһэтэнэй аян дайнай эхилэлые зарлаһан.
• 1096 — Түрүүшын хэрээһэтэнэй аян дайн эхилһэн.
• 1096-1099 — Нэгэдүгээр хэрээһэтэнэй аян дайн.

1135 оной Ойрохи Дурна

• 1113 — Госпитальернуудай Орден байгуулагдаһан.
• 1122 — Вормсын Конкордат (Pactum Calixtinum) инвеститура түлөө тэмсэлые дүүргэһэн.
• 1147 — Москва байгуулагдаһан.
• 1147—1149 — Хоёрдугаар хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1152, 4 марта — I Фридрих Барбаросса Германиин хаан шэрээндэ залалга.
• 1155 18 июня — I Фридрих Барбаросса Римэй эзэн хаан шэрээндэ залалга.
• 1161 — Нэгэдүгээр Ганза байгуулагдаһан.
• 1164 — Кларендоной Үндэһэн хуули.
• 1167 — Санкт-Феликс-де-Караман хотодо Катар шажантануудай хурал.
• 1170, 29 декабря — Кентербериин архиепископ Томаса Бекет алагдаһан.
• 1189—1192 — Гурбадугаар хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1190, 10 июня — Германиин эзэн хаан I Фридрих Барбаросса наһа бараһан.
• 1200 — Түб Америкэдэ тольтек соёлой задарал.
• 1202-1204 — Дүрбэдүгээр хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1204 12 апреля — Хэрээһэтэд Константинополиие абаба.

Чингис хаан

• 1206 — Тэмүүжэн Чингис хаан нэрэ абаһан, Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан.
• 1210 — Хэрээһэнэй Рыцарьнууд Ливониие эзэмдэбэ.
• 1212 — Хүүгэдэй Хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1213 — Альбигойн Хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1214, 27 июля — Германиин эзэн хаан IV Отто болон Англиин хаан Газаргүй Джон, Франциин хаан II Филипп Август сэрэгүүдэй хоорондо Бувине байлдаан. Франциин сэрэгүүдэй илалта.
• 1215
  • Латеранай хурал.
  • Магна Карта — Англиин хаан Джон изагууртануудай дарамта доро түсэбэй болон шүүхын һалбарида хаадай эрхые хизгаарлаха хуулиие гаргаһан.
  • Чингис хаан Бээжэн хотые эзэмдэжэ абаба.
• 1217-1221 — Табадугаар хэрээһэтэнэй аян дайн.

Ехэ Монгол Улас

• 1219-1221 — Хойто Хитадта дайн боложо байһаншье һаа, Монголшууд түб Азиин дайн эхилээд Хорезмын эзэнтэ гүрэниие усадхаһан байна.
• 1223 — Монголшууд Калка голой байлдаанда шиидбэрлэхэ илалта абаһан, Монгол болон Зүүн славян сэрэгүүдэй хоорондо анханай дайн.
• 1227 — Чингис хаан наһандаа хүрэбэ.
• 1229 — Үгэдэй хаан Ехэ хаанаар үргэмжэлэгдэбэ.
• 1228—1229 — II Фридрих эзэн хаанай нюурай хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1232 — Монгол Кайфэн хотын бүһэлэлтэ.
• 1234 — Монголшууд Алтан уласые байлдан дагуулжа, Алтан хаан Айжон амяа хорлобо.
• 1236 — Монголшууд Солонгос руу добтолоо. Монгол Европын кампаниин эхилэл.
• 1236-1237 — Монгол-Сүн дайн эхилһэн.
• 1240 — Монголшууд Киевые абаба.
• 1244 — Монсегюр нютагай альбигойцуудые алалга.
• 1246 — Гүюг хаан Ехэ хаанаар үргэмжэлэгдэбэ.
• 1248-1250 — Зургадугаар хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1251— Мүнхэ хаан Ехэ хаанаар үргэмжэлэгдэбэ.
• 1258 — Оксфордой провизинууд.

Багдад хотын бүһэлэлтэ

• 1258, 2 һарын 10 — Монголшууд Багдад хотые эзэмдэһэн. Аббасидай халифатай уналта.
• 1265 — Англиин парламентаризмын эхилэл.
• 1269 — Пагба лама монгол дүрбэлжэн бэшэг танилсуулһан юм.
• 1270 — Долодугаар хэрээһэтэнэй аян дайн.
• 1271 — Хубилай хаан Ехэ Монгол Юань гүрэные байгуулһан.
• 1271-1295 — Марко Поло Венециһээ Ехэ Монгол Улас руу аяндаа ябаһан.
• 1276 — Сүн уласай уналта.
• 1291 — Хэрээһэтэдэй һүүлшын хэрэм Акра хото унаһан.
• 1300 — Варшава байгуулагдаһан.
• 1302 — Францида Эта Женеро (Юрэнхы Уласууд, états généraux) түрүүшынхиеэ хуралдуулна.
• 1309-1377 — Папануудай Авиньоной олзололго.
• 1327 — Тверь хотодо Монгол засагта эсэргүү томо бодолго.

Жанна д’Арк

• 1337-1453 — Англи ба Франци хоорондо Зуун жэлэй дайн.
• 1347-1350 — Европын Ехэ Тарбаган тахал.
• 1368 — Мин уласай сэрэгүүд Юань уласай ниислэл Дайду хотые эзэлэн абажа, Юань улас мүхэжэ, Монголшууд хойто газартаа бусан ерэһэн.
• 1368–1644 — Хитадай Мин улас.
• 1370 — Дохолон Тэмүр Тэмүр уласые байгуулба.
• 1378-1417 — Ехэ Баруун Схизма.
• 1382 — Тохтамыш Татаарнуудай Москва булаан эзлэлтэ.
• 1385, 8 һарын 14 — Кревэй Холбоо — Польшын Хаанта Улас ба Литва Ехэ Гүнлигэй хубиин холбоо.
• 1392 — Жүсон Улас байгуулагдаһан.
• 1410, 7 һарын 15 — Грюнвальдын байлдаан.
• 1415, 7 һарын 6 — Ян Гус галдажа алагдаһан.
• 1419 — Чехиин гуситуудай бодолго.
• 1429 — Жанна д’Аркын анханай үзэгдэлгэ.
• 1439, 6 июля — флоренциин холбоо.
• 1453
  • Англи ба Франци хоорондо Зуун жэлэй дайнай түгэсхэл.
  • Туркууд Константинополиие эзэмдэжэ абаба. Византиин эзэнтэ гүрэнэй уналта.
• 1455 — Гутенбергын Библи.
• 1492
  • Кастилиин хатан хаан Ибериин хахад аралта һүүлшын Лалын шажанта уласые эзэмдэһэн. Реконкиста (reconquista) дүүргэһэн.
  • Христофор Колумб Америкэ түби хүрэбэ. Газар зүйн Ехэ Нээлтын үе эхилһэн.

Мүн үзэхэ

• Кенигсбергер Г. Средневековая Европа. — М.: Весь Мир, 1987. — 374 с. — ISBN 5-7777-0091-8
• Гуревич А. Я., Харитонович Д. Э. История средних веков. — 2-е изд. — М.: МБА, 2008. — 320 с. — (Humanitas). — ISBN 978-5-902445-19-7
• Гуревич А. Я. Средневековье как тип культуры // Антропология культуры. — М.: ОГИ, 2002. — В. 1. — С. 39-55.
• Егер О. Всемирная история. Средние века / 3-е изд. испр. и доп. — М.: АСТ, 2006. — 607 с. — ISBN 5-17-029373-9
• История средних веков / Под ред. С. П. Карпова. В 2 тт. — 4-е изд. — М.: Издательство Московского университета, «Высшая школа», 2003. — ISBN 5-211-04818-0
• Косминский Е. А. Историография средних веков. V век — середина XIX века. Лекции / Под ред. Сказкина С. Д., Гутновой Е. В., Левицкого Я. А., Сапрыкина Ю. М.. — М.: Издательство Московского университета, 1963. — 432 с.
• Ле Гофф Ж. Рождение Европы = L`Europe est-elle née au Moyen Age? — СПб.: Alexandria, 2007. — 398 с. — (Становление Европы). — ISBN 978-5-903445-04-2
• Ле Гофф Ж. Средневековый мир воображаемого / Пер. с фр., общ. ред. С. К. Цатуровой. — М.: Прогресс, 2001. — 440 с. — ISBN 5-01-004673-3
• Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада / Пер. с фр., общ. ред. Ю. Л. Бессмертного; Послесл. А. Я. Гуревича. — М.: Издательская группа Прогресс, Прогресс-Академия, 1992. — С. 376. — ISBN 5-01-00-3617-7
• Люблинская А. Д. Источниковедение средних веков. — Загбар:Л.: Издательство ЛГУ, 1955.
• Пиков Г. Г. Средние века в исторической науке.
• Словарь средневековой культуры / Отв. ред. А. Я. Гуревич. — М.: РОССПЭН, 2003. — ISBN 5-8243-0410-6
• Хёйзинга И. Осень средневековья / Отв. ред. С. С. Аверинцев. — М.: Наука, 1988. — С. 544. — ISBN 5-02-008934-6

• К. Е. Ливанцев. История средневекового государства и права Архивировалһан 20 дүрбэ һара 2011 оной.