Эртын Греци

Афинуудай Акрополиин Парфенон

Эртын Грециин голлохо уласууд. Птолемейн хаанта улас (хара хүхэ); Селевкидын эзэнтэ улас (шара); Македон (ногоон) ба Эпир (ягаан).

Эртын Грециин соёл эргэншэл МЭҮ 4 дахи мянган жэлһээ МЭҮ I зуун хүрэтэр Газарай дундада тэнгисэй оршомдо сэсэглэһэн хүгжөөжэ байһан соёл юм. Энэ соёл эргэншэл дэлхэй дахинаа шэнжэлхэ ухаан, философи, засаглал, уралиг, уран барилгараа маша алдартай бэлэй, Баруун зүгдэ хамагай нүлөөтэй эргэншэл байга., родину мировой демократии Эртын Грецида Грек хэлэээр хэлэгшэдһээ гадна зан заншал, шажан шүтэлгэ, амидарал, засаглалай хэлбэринь эжэл Газарай дундада тэнгисэй эрье шомой хүмүүниие оруулан абажа үзэдэг. Эртын Грециин хамагай алдартай үень МЭҮ 480-323 он хүрэтэрхи хугасаае хамарха Һунгадаг эрин болоод Грекшүүд хүгжэл дэбжэлтынгөө орьёлдо хүрэжэ, гайхалтай уралигай бүтээлнүүдые үйлэдэжэ үлдэгдэһэн бэлэй. Энэ үедэ грегүүд ехэбшэлэн ямар нэгэн хаанаар ударидуулдаагүй байба. Тэдэ өөрөө ударидаха ёһониие эрхимэлэн Грециин хото уласуудай холбоониие бии бологон оршожо байһаншье дайн тулааниинь шиидэлдэ хүрэхэ түгөөмэл гарагалуудай нэгэ байһан. Гэхыдээ шажан шүтэлгэ, хэлэн соёл, уралиг, ахы эжэл Грециин хотонууд олимпын наадамые анха зохёон байгуулһан юм.

МЭҮ 146 ондо Грециин хото уласууд Римэй түримхэйлэлдэ үбэдэг сүхэрһэншье МЭҮ IV зуунай үедэ тэдэнэй харьяанһаа гаража Византиин эзэнтэ гүрэнэй мэдэлдэ оробо. Оттоманын туркууд 1453 ондо Византиие түлэхэн унагаһан бэлэй. Урта удаан хугасаанай турша оршон тогтониһон Эртын Грециин улас түрэ, эдэй засагай ноёрхохо байдалань өөрын үндэр хүгжөөтэй соёл эргэншэлые бии болгоһон болоод гүн ухаан, бэшэг соёл, жажагай уралиг Ромшууд, дундада зуунай Арабууд, Ренессанс үеын Европо даяар гүнзэгэй нүлөө үзүүлһээр байһан бэлэй.

Эртын Грециин гүн ухаантадай үзэл һанаанай үнэ сэнэ одоо хүрэтэр зүйрлэшэгүй үнэ сэниие агуулһаар байдаг ба уран барилгын эдэ хэһэгүүд нь мүнөөнэй барилга байгууламжуудадашье тусгалаа олоһон байдаг. Оршон сагай арадшалалай үндэһэ һууриие анха Эртын грегүүд табиһан бэлэй. Шухамдаа үрэнын соёл эргэншэлэй үлэгэй нютаг, эхэ булагань Эртын хүширхэг Финики, Египет, Вавилон уласууд бус Эртын Греци гэжэ хүлеэн зүбшөөрдэг бэлэй.

Эртын Грециин газар нютаг

Колонизацилгын үе Грекшуудай үргэдэлгэ

Энэ соёл эргэншэлиинь Балкануудай хахад арал түблэрэн зүүн болон урда Апеннинуудай хахад аралай нютаг, Газарай дундада тэнгисэй аралууд, Бага Ази, Дүтын Зүүн зүг, хойто Африкын эрэгтэ өөрын нүлөөгөө тогтоожо байһан ажаһууба.

Эхин үеын түүхэ

Минойн үе (МЭҮ 2200 — МЭҮ 1400 )

Кноссой ордон. МЭҮ 1700 оной оршом баригдаһан. Уг ордониинь Минойшуудай гэнэтын һүйрэлэй гэрэжэ болодог бэлэй.

МЭҮ 6000 оной оршомдо загаһа, далайн амитадаар элбэг Эгейн тэнгистэ оршохо таряалан эрхилхэд нэн тохиромжотой, уһан тээбэриин шухала зангилаа Крит гэһэн арал дээрэ Бага Азиһаа хүмүүн ерэжэ һууриһаниинь Минойн соёлой эхилэлые табиба. МЭҮ 2200 жэлэй үедэ хаан уласай хэлбэриие олобо. Домогто үгүүлһэнээр Минойн гэдэгэнь Крит аралай хаан Миносой нэрэ болоод тэрээр Кносс гэһэн хотые ниислэлээ болгоһон аһан. Критшүүдые грегүүдтэй эжэл буса, угһаа гарал өөр хүмүүн гэжэ үзэдэг байһан болобош һүүлын үеын һудалгаагаар Эртын грегүүдтэй адли хэлэтэй байһан гэжэ үзэхэ хандалга бии болоһон байна.

Минойшууд Эгейн тэнгисэй соёл эргэншэлэй орголиинь байһан болоод үзэг бэшэгтэй, түмэрлиг болбосоруулха болон бусад технологиин талаар үндэр мэдэлэг шадабаритай байба. Тэдэ мүн барилга байшингаа гайхалтай бахадам һайхан үнгөөр будажа, шэмэглэдэг байһан ажа. Минойшуудай хүгжэл сэсэглэлтэ, худалдаанай һүлжээндэ таатай байршал эзэлжэ байгаань хүршэ уласуудтань, тэрэ дундаа Бага Азиин хиттит уласта түдылэн таатай байһангүй. Хиттитүүд критые хэд хэдэн удаа эзлэхые забладажа байһаншье мэжилтэ эс олоһон ажа.

Минойшуудай хуби газар таряалан маша үрэ ашагтай ажаллаха туйлын бололсоотой байһаниинь тэдэниие аажамдаа хүшэрхэгжэжэ бүһэ нютагтаа нүлөөтэй болоход нь гол нүлөө үзүүлээ. Критдэ али улиралай турша олив, уһан үзэм, үрэ таряа таряалхад боломжотой маша һайхан саг агаартай байгаа. Энэ боломжонь Минойшуудта эрүүл хүнэһэнэй байнгын тасралтагүй хангалтые бии болгоһон болоод хүн зониинь хурдасатай үдэжэ, Минойшууд Эгейн тэнгисэй эрэг оршомой худалдаанда ноёлхо байра һууритай болоо. Һонирхолтойнь Минойшууд өөһэдын хэһэн бүтээгдэхүүнээ хаанадаа абшаржа тушаан орондонь өөртэ хэрэгсээтэ зүйлһээ хаанай шэдэбэригээр һолижо абадаг байгаа.

МЭҮ 1400 оной оршомдо Эгейн тэнгистэ болоһон субрал газар хүдэлэлтэ, галта уулын томо тэһэрэлтэһээ бии болоһон тооһон шороонь дэлхэйн агаар мандалда сасагдан хэдэн жэлэй турша наранай шууда тусгалые бууруулһаниинь дэлхэйн уурал амисхалда хүсэтэй нүлөөлээ. Галта уулын тэһэрэлтэһээ бии болоһон цунами хэдэхэн хормын дотор бүхы худалаанай хүлгүүдыень боомтотойнь һүйрүүлжэ, гадаад оршонһоо бүрэн таһалһан болоод, дараагай хэдэн жэлэй турша ургаса абажа шадаагүй Минойшууд богони хугасаанай дотор бүхы талаараа доройтон, мүхэлэй шатандаа оробо. Ехэд доройтоһон минойшуудые Микенынхид байлдан дахуулһанаар энэ эрин түгэсдэг байна.

Эртын Грециин түүхэ

Одон ороной он жэлүүд

Һара онууд багсааһан байна

Микеныгэй Греци (МЭҮ 1550 — МЭҮ 1000 )

Агамемноной алтан баг.

Микеныгэй үень Пелопонесста ноёлхо нүлөө бүхы боложо ерэһэн Микенышуудай нэрэһээ гаралтай ажа. Микенышуудай хамагай анханай Грекшууд гэжэ үзэдэг. Ушарынь Микенышуудынь Греци хэлээр яридаг байһаниинь тогтоогдоһон байна.

Микеныгэй соёлынь Минойшуудай дараа хүсээ абажа эхилбэ. Тэдэ МЭҮ 4000 оной оршомһоо Балкануудай хахад аралай уулархаг хойто хэһэгһээ зүүн тэйшэ нүүдэлэлэн һуурижаһан болоод МЭҮ 1400 он гэхэд хэдын баян, хүсэрхэг нүлөө бүхы боложо ерэһэн байна. Үүныень элит гэхэ мэтэ тэдынэй булша бунханһаа алтан шэмэглэл, хүрэл илдэ, мүнгэн аяганууд олдодог байна. Микенынхид тус тусдаа хаад бүхы хото уласуудай холбоо хэлбэритэйгээр оршон байгаа. Тэдынэй дундаһаа Пилосынь гайхалтай шэмэглэлтэ хэрэм, хүнэһэнэй агуулха, уһан сан, дамжуулха системэ бүхы ордонгуудаараа ехэд нэрдэ гараба. Худалдаа, ХАА нь Микенышуудын эдэй засагай гол тулгуур байһан.

Минойшуудһаа хэлэн, шажан (Ελληνική θρησκεία), уран барилгын хэсэ маягаараа эрһэ илгаатай байһан ажа. МЭҮ 1400-аад ондо Микены Минойе байлдан дахуулһан байна.

Микенынхид нилээд дайнша улас байһан болоод тулаанай гол хэрэгһэлынь хос дугуйта тулаанай морин тэрэг байгаа. МЭҮ 1200 оной үедэ Һомерай Илиада домогто үгүүлдэг Троя хотын дайниие микенынхид хэһэниинь археологиин шудалгаагаар батлагдадаг байна. Уг дайн МЭҮ 1230-1180 оной оршомдо болоһон болоод Микенынхид Трой хотые түримхэйлэн эзэлжэ, тонон дээрэмдэн, дахин сэргэхээргүй болтолонь һүйтгэн шатааба. Египет болон Хиттитуудай тэмдэглэлтэ Микенынхид Тройе эзэлээд бусахадаа ехэхэн гамшые зоблондо унаһан хэмээһэн байдаг. Ехэнхи Микенынхид эрьен ерэжэ шадаагүй аһан.

МЭҮ 1000 оной оршомдо газарай дундада тэнгисэй зүүн хэһэг үймээн һамуун дайн тулаанаар тасарахгүй байһаниинь Микенынхид ай нэгэдэлые үгы бологожо, уналтанда оруулһан байна. Микенынхид ые өөр нэгэ Грециин аймаг болохо Дорианшууд байлдан дахуулһанаар Грециин «харанхы үе» эхилдэг байна.

Грециин харанхы үе (МЭҮ 1000 — МЭҮ 750)

Греци даяар ябагдажа байһан үймээн һамуунта 200 гаруй жэлынь Грециин ниитэ хүн зондо хүсэтэй муугаар нүлөөлжэ, ядуурал газар абажа, бүхы лэ Грециин эдэй засагай үлэмжэ доройтуулһан байна. Энэ үеые түүхэндэ Грециин харанхы үе гэжэ нэрлэдэг бэлэй. Грекшууд энэ хугасаанда өөһэдынгөө бүтээн бии болгоһон соёл эргэншэлэй онсолог болон хото уласууд, абарга ордон, сүмүүд байгуулха, үзэг бэшэг гэхэ мэтэ зүйлүүдые умартаһан мэтэ байба. Микеныгэй хүсэрхэг хаадуудай орондо үлэ мэдэгдэхэ жажаг захирагша нара бүһэ нютагаа ударидан, Греци даяараа хүсэн шадал, эд баялагаар дутамаг байгаа. Газар таряалан эрхилхэд зохимжогүй боложо, хотонуудта һуурижаха хүмүүнэй тоо эрисэ сөөржэ зарим хотонууд хори хүрэхэгүй хүнтэй үлэжэ байһан гашуун бабаримтууд байдаг аһан. Бусад уридын хүсэрхэг Греци бии болоход урта удаан хугасаа шаардагдажа байна. Микеныгэй соёлой түгэсэл үедэ хара тугалганай худалдаа эршэмтэй боложо ерэһэн болоод хүрэл зэбсэг, хүдэлмэриин багажа хэрэгсэл үйлдэбэрлэхэнь элбэг боложо ерэбэ. Түмэрэй хүдэр болбосоруулжа түмэр зэбсэг, хүдэлмэриин багажа хэрэгсэл үйлэдбэрилжэ эхилһэниинь эдэй засагта үрэ нүлөөгөө үгэжэ, Грециин хүн злглй амижиргаа һайжиржа дахин сэргэжэ эхилһэн байна. Энэ уналтын жэлүүдынь бүхэл бүтэн 250 жэл үргэлжэлһэн аһан.

Эртын Грециин үе

Эртын үе (МЭҮ 750-480)

Акрополис, Парфеноной сүмэ

Энэ үедэ хото уласуудай анханай үүдэл һууринууд табигдан, барилга, уран барималай өөрын гэһэн онсолог байдал түлэбшэн, Хомер алдарта ирагуу найрагаа туурибһан бэлэй. Газарай дундада тэнгистэ ноёрхожо байһан хаадын угаһаа залгамжалха ёһые халажа, ниитын һаналаар шэйдэдэг улас түрын шэнэ тогтолсоое бии болгоһон байна. Хото уласууд юрэнхыдөө өөрын эрэгтэй эмэгтэй тэгшэ эрхэтэ эргэдын эрхэ, үүрэг, харюусалагаар баталгаажаһан ниигэм, улас түрэ, эдэй засагай хамтын ударидалгатай байгаа. Хотын эргэдэнь боол болон хари нютагай эргэдһээ эрэс илгаатай эрхэ мэдэлтэй байһан ажа. Эргэншэлдэ тухайн хүнэй ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури, эд баялгын хэмжээ хамаархагүйгээр бүгэдэ хуулиин доро эжэл эрхэтэй гэжэ тунхаглаһаниинь хүн түрэлхитэнэй түүхэндэ анханайха юм. Зарим хотонууд наһанда хүрэһэн бүхы хүн хотын ударидахад һаналаа үгэжэ байһаниинь дэбшэлттэй ябадал байһан. Гэбэш эмэгтэй хүмүүн һанал үгэдэггүй байһан болоод эрхэ зүйн шадамжынхаа хубида алишье талаараа эрэгтэй хүнһээ доро түвшындэ байһан аһан.

Хотонуудай бүтэсэнь хоорондоо бараг эжэл байһан ба түбдөө ордон, ёһололой түбүүдтэй захаараа газар таряалан, мал ажа ахын эдэлбэри газартай байһан. Эргэдэй ехэнхинь хотын түбһээ алсахан ферма дээрэ эсэбэл таряалангын талбайда хүдэлмэри эрхилэн амидардаг байба. Алдартай баян тансаг хото уласууд өөрын гэһэн маша һайн уһан боомтотой байһан ба бусадтайгаа худалдаа эрхилэн улам хүгжэжэ байгаа. Хотонуудай түбдэ ниитэлэг сүмэ тахилгын арюун газарнууд байһан ба тэрэнэй нэгэнь Афиныда оршохо Акрополь юм. Мүн хотые гадна халдалагһаа хамгаалха зорилгоор үндэр шулуун хэрэмүүдые байгуулдаг байба.

Түмэр зэбсэг үргэн хэрэглэжэ эхилһэниинь хүдэлмэриие үрэ ашагтай зарсуулхад дүхэм боложо, уламаар эдэй засагай хүсэрхэг байдалые бии болгоһон байна. Байгаали цаг уларил, байгаалиин нөөсын таатай оршон, эрхэ сүлөөтэ байдалиинь хүн зоной хүрдастай үһэлтые бии болгобо. Грекшууд МЭҮ 500 оной оршомһоо өөһэдын эхэ нютагһаа гадагшэлжэ, мүнөөнэй урда Франци, Испани, урда Итали, хойто Африка болон Хара тэнгисэй эрэг оршомой газаруудаар колони хото уласуудаа байгуулжа, нютагай уугуул хүн арадтай холилдон, ниитлэг үбэрмэсэ соёл эргэншэлые бии болгоһон байна. Грециин хото уласуудай хүмүүн Дориан, Иониан, Аэолиан гэһэн үндэһэн 3 аялгаар ярилсадаг байгаа.

Һунгадаг үе

Македониин засаглал (МЭҮ 359 — 323)

Хойто Грециин жажагхан уласай хаан II Филипп болон тэрэнэй хүбүүн Ехэ Александр Грециин хэн анзаарамгүй жажагхан газар нютагай аһар хүсэрхэг эзэнтэ гүрэн болгон хубиргаһан юм. Македони бол хойто Грециин түб хэһэгтэ оршохо жажагхан хаанта улас байһанаа бүхы Грекые тэрэ шэгээрэнь өөрын мэдэлдээ оруулан уламаар тухайн үеын хамагай хүсэрхэг улас болохо Персиие байлдан дахуулһан аба. Македоншууд Грекшуудһаа өөр хэлэтэй байһан болоод хэзээшье Грекшууд шэгэ хото улас байгуулжа байһангүй.

Эртын Грециин уналтын үе

Афины эзэнт улас гү, али Делийн холбоо, МЭҮ 431 он. Пелопоннесай дайнай үэмэнэхэн

Элладын үе (МЭҮ 323 — 31)

МЭҮ 331 ондо Гавгамелагай тулаанда Гурбадугаар Дари хаан Македониин Ехэ Александр бута ниргэгдэжэ, Вавилон хото залуу байлдан дагуулагшад хаалгаа нээлээ. Ехэ Александр хаан Вавилоной уугуул оршон һуугшадта сүлөөлэгшэ, абрагшын дүрээр орожо ерэһэн гэдэг. Александрай засаглалай үедэ Вавилон хото дахин соёл, шэнжэлхэ ухаан, худалдаанай түб болон хүгжээ. Гэбэшье МЭҮ 323 ондо Навуходоносорой ордондо Александр хаан наһа нүгшэхэд, тэрэнэй эзэнтэ уласиинь бутаржа, тэрэнэй жанжануудай ударидалга дооро хубаагдажа хоорондоо дайтахад хэд хэдэн удаа дайнай хүлдэ нэрбэгдэһэн байна. Байнгын һамуунтай байһан энэ үедэ хүмүүн Вавилон хотоһоо дайжаха боложо, хүн зоной тоо эрсэ сөөршэ эхилбэ. МЭҮ 275 ондо Вавилоной оршон һуугшадые шэнэ ниислэл Селевкиа руу нүүлгэһэн байна. Энэ нүүлгэн шэлжүүлэлтэнь Вавилон хотодо дахин сэргэхгүй уналтые абшараа.

Римэй Греци (МЭҮ 31 — 395)

Ромшууд Македони Киноскефалын тулалдаанда (МЭҮ 197 он) диилэһэн һүүлдэ Рома байнга олигархуудай арадшалалай эсэрэг дабхаргые дэмжэхэ, грегүүд дотоодо хэрэгтэ хамааралсаба. 196 МЭҮ оной зунда Римэй генерал Тит Квинкти Фламинин (Titus Quinctius Flamininus) Истмиин надаамда грегүүд "эрхэ сүлөөтэй" гэжэ тунхаглаһан, энэ этигэл үнэмшэлынь богони хугасаанай грегүүд дунда Римэй засагые алдартай хэһэн. Тэр сагһаа хойшо, грегүүд Римэй нүлөөн доро байнга байһан юм. Македониин улас түрын аша холбогдол алдажа, МЭҮ 148 ондо босолгын Андрискус дараа Илир болон Эпир Римэй можотай өөршэлэгдэһэн шүү дээ. Рома Этолиин лигын тарһан. Эхей лиг МЭҮ 146 ондо уһатгажа юм. Тиимэһээ бараг бүхы Греци Римэй захиржа байһан юм. МЭҮ 27 ондо Римэй эзэнтэ гүрэнэй зүбшөөрэлтэйгөөр Греци (нэрлээһэн үнэгүй хото болоод Афины, бусад) Ахайнь Римэй аймагай болон хубирһан байна. IV зуунайнь МЭҮ Греци Зүүн Римэй эзэнт гүрэнэй бөөмые бии - Византида.

Мүн үзэхэ

• Эртын Египет

Ном зохёол

• Charles Freeman (1996). Egypt, Greece and Rome. Oxford University Press. 
• Paul MacKendrick (1962). The Greek Stones Speak: The Story of Archaeology in Greek Lands. St. Martin's Press. 
• Thomas Wardle (1835). The history of ancient Greece, its colonies and conquests from the earliest accounts till division of the Macedonian Empire in the East.
• Goodrich, S. G. (1849). A pictorial history of Greece: Ancient and modern. New York: Huntington & Savage
• Андреев Ю. В. Цена свободы и гармонии: Несколько штрихов к портр. греч. цивилизации СПб.: Алетейя, 1998.
• Античная Греция. Проблемы развития полиса. Под ред. Е. С. Голубцовой и др. В 2-х томах. М.: Наука, 1983.
• «Древняя Греция» Архивировалһан 15 таба һара 2012 оной. Миронов В. Б., 2006.
• Зайков А. В. Место и роль спартанской государственности в древнегреческой цивилизации (теоретический аспект) // Материалы XV Международной научно-практическойконференции Гуманитарного университета. Екатеринбург: Гуманитарный университет, 2012. Т. 1. C. 340—345.
• Карышковский П. О. Монеты Ольвии. Киев, 1988. Архивировалһан 23 арба һара 2008 оной. ISBN 5-12-000104-1.
• Расширение греческого мира. VIII—VI вв. до н. э. (Кембриджская история древнего мира. Т. III, ч. 3). М.: Ладомир, 2007. ISBN 978-5-86218-467-9

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Эртын Греци гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• The Canadian Museum of Civilization—Greece Secrets of the Past
• Ancient Greece website from the British Museum
• Economic history of ancient Greece Архивировалһан 2 таба һара 2006 оной.
• The Greek currency history
• Limenoscope Архивировалһан 11 таба һара 2011 оной., an ancient Greek ports database
• The Ancient Theatre Archive, Greek and Roman theatre architecture
• Illustrated Greek History, Dr. Janice Siegel, Department of Classics, Hampden-Sydney College, Virginia
• История Греции Архивировалһан 2 долоо һара 2011 оной.
• Каменный, Бронзовый век Архивировалһан 26 зургаа һара 2012 оной.
• Культура, история, искусство, мифы и личности Древней Греции
• Библиотека литературы об истории и культуре
• Спарта — древняя Греция Архивировалһан 24 арбан нэгэ һара 2018 оной.
• Афинская демократия