Уһажуулга

Өөрөө ябадаг сэхэ урдаһаань хэгдэһэн уһажуулха тохиргоо

Уһажуулга (ᠤᠰᠤᠵᠢᠭᠤᠯᠭ᠎ᠠ) бол ехэбшэлэн таримал ургамалые ургуулхада туһалха зорилгоор хүрьһые уһажуулха хүнүүдэй зохиомол хэрэглээ юм. Үрэ таряа, хүнэһэнэй ногооной үйлэдбэрилэлдэ уһажуулгые хуурай уларилда борооной уһые оролуулхада ашагладаг. Харин эсэргүүгээр зүбхэн байгаалиин бороондо түшэглэһэн ажахые заримдаа уһалгагүй фермын ажахышье гэжэ нэрлэдэг. Мүн энэниие хүрьһэн хатаахатай холбон шудалдаг ба энэнь тодорхой талмайһаа байгаалиин аргаар гү, али зохёомол аргаар гадаргын болон хүрьһэнэй уһые зайлуулхые хэлэдэг.

Уһажуулгын гаралгань ойро оршомой нуур сөөрэм, гол мүрэн, булаг, уулын саһан гэхэ мэтэһээ байжа болодог. Уһанай эхэ һурбалжын холо ойро, бороо орохо дабтамжа, уларилай шанарһаа хамааран уһые шууд газар таряалангай талмай уруу гү, али цистернэ болон далан уруу татан хуримталуулжа хэрэглэдэг. Энэһээ гадна борооной уһые хуримталуулжа уһажуулгын хэрэгсээндэ мүн ашаглажа болодог.

Уһажуулгын түүхэ

Амитанай хүсэниие ашаглаһан уһажуулга, Дээдэ Египет, 1840

Археологиин шудалгаануудаар МЭҮ 6-р мянганһаа хойшо Египет болон Месопотамида уһажуулга хэрэглэжэ байһан баримтануудые олоһон байдаг. Дээрэхи газарнуудта арбай таряалжа байһан ба иимэ түрэлэй үрэ таряа таряалхада тэндэ бороо хангалтагүй ородог.

Перу уласай Андын уулын Зана хүндыдэ археологнар нүүрһэнтүрэгшээр оншологдоһон МЭҮ 4-р мянган, МЭҮ 3-р мянган болон МЭ 9-р зуунай үеын уһажуулгын шуудуунуудай үлэгдэлые олоһон байна. Эдэ шуудуунуудынь манай дэлхэй дээрэхи уһажуулга хэрэглэжэ байһан эгээн эртын тэмдэглэлнүүд юм. МЭҮ 5-р мянганай үеын байжа болохо шуудуунай һэжүүр 4-р мянганай үеын шуудуунай доороһоо олдоһон байна.

Ойролcоогоор МЭҮ 2600 оной үедэ Хойто Энэдхэг болон Пакистанда Инд мүрэнэй соёл эргэншэл шуудуу бүхы уһажуулгын системые хэрэглэжэ байһан байна. Үргэн багтасатай таряалан эрхэлжэ байһан болоод һубаг шуудуунай үргэн гүльмые уһажуулгын зорилгоор хэрэглэжэ байһан байна. Нилээд болбосоронгы уһажуулга болон хадагалгын системэ хүгжэһэн болоод МЭҮ 3000 ондо Гирнарта уһан сан баригдаһан байна.

Хитадай Турфандахи Карез хоолойн дотор тала.

МЭҮ 1800 оной үедэ байһан Египедэй 12-р гүрэнэй фараон III Аменемхет Файюмай баян нуурые хуурай уларилда ашаглаха зорюулгааар үлүүдэл уһые нөөсэлхэ уһан сан болгон ашаглажа байгаа. Нил мүрэн жэл тутам үерлэн һабаһаа халиха үедэ нуурые дүүргэдэг уһаар дүүргэдэг байжа.

МЭҮ 800 жэлэй урда эртын Перси уласта бии болоһон Канатууд мэдэгдэжэ бай эгээн эртын уһажуулгын арга болоод мүнөө үедэшье мүн хэрэглэгдэжэ бай бэлэй. Иимэ түрэлэй уһажуулгын аргануудые мүнөөдэр Ази, Ойрохи Дурнада, Хойто Африкада хаража болоно.

Ойролсоогоор МЭҮ 300 оной урдаһаа тэмдэглэгдэн үлэһэн эртын Шри Ланкын уһажуулгын ажалынь хаан Пандукабхаяагай хааншалалай үедэ болон тэрэнһээ хойшо дараагай мянган жэлэй турша хүгжэһөөр ерэһэн болоод энэнь эртэ дээрэ үеын эгээн нарин түбэгтэй уһажуулгын системэнүүдэй нэгэ байһан. Газарай доорохи һубагуудһаа гадна синхалшууд эгээн анха бүрин хэмэл уһан сан байгуулжа уһа нөөсэлжэ байһан байна. Энэ системые хаан Паракрама Бахугай (МЭ 1153—1186 он) хааншалалай үедэ эршэмтэй һэргээн босгожо, үргэжүүлжэ байгаа.

Уһажуулгын мүнөөнэй багтаса

2000 оной байдалаар дэлхэйн хэмжээндэ 2,788,000 дүрбэлжэн км хэмжээтэй газар таряалангай талмай уһажуулгые ашаглажа байна. Энэһээ 68 % Ази түбидэ, 17 % Америкэ, 9 % Европо, 5 % Африка, 1 % Номгон далайн бүһэ нютагта харьяалагдажа байна. Эгээн томо, уһажуулгын үндэр нягташалтай улас дамнаһан газарынь Хойто Энэдхэг, Пакистанда Инд-Ганга мүрэнүүдэй утаашань, Хитадай Хүхэ мүрэн, Шара мүрэнэй һаба, Египет болон Суданда Нил мүрэнэй утаашань, Калифорниин зарим хэһэг болон Миссисипи-Миссури мүрэнэй ай һабаар байна. Бага багтасатай уһажуулгын бүхы талмайнь дэлхэй хүн зон һуурижаһан бараг бүхыл газарта байна.

Зарим уласуудта
уһажуулха газарнуудай талмай
(1990-ээд эсэс),
сая га

Улас	Талмай	Улас	Талмай
Хитад	59,3	Япон	2,5
Энэдхэг	60,9	Испани	3,41
АНУ	24,74	Итали	2,67
Пакистан	19,42	Египет	3,65
Росси	4,5	Бразил	4,45
Индонези	5,3	Аргентинэ	1,65
Мексика	6,2	Ирак	3,525
Узбекистан	4,223	Болгари	0,588
Румыни	1,5	Урда Африка	1,67

Уһажуулгын түрэлнүүд

Улаан буудайн үер уһажуулга

Уһанай нөөсые хэрхэн хэрэглэхэ, хэрхэн талмайе уһалха зэргэһээ хамааран өөр өөр түрэлэй уһажуулгые ашагладаг. Юрэнхыдөө уһажуулгын зорилгонь талмайе нэгэн формодо уһаар хангажа иигэһэнээр таряалжа бай ургамал хэрэгсээтэ уһан хангамжаа абаха ябадал юм.

Гадаргын уһажуулга

Уһажуулгын уһанай зарсуулга, уһажуулха эршэм, уһанай түрэлтэ, уһалха арга, уһажуулха түхеэрэмжын матрериалай багтаамжа зэргэһээ хамааран уһалха аргые микро болон макро нюруунь ангилжа болоно. Микро уһалгада манажуулха, нэбшээхэ, дуһалай болон бороожуулха хэлбэриин уһалга ороно. Макро түвшний уһалгада гадаргуугай уһалга гү, али халяаха, бороожуулха арга мүн ороно. Гадаргын уһажуулгын системэдэ уһаниинь талмай дээгүүр энгын гравитациин хүсэнэй нүлөөгөөр урдажа хүрьһые шииглэжэ, хүрьһэндэ нэбшэдэг. Гадаргын уһажуулгада уһые гравитациин хүчсэнэй үйлэшэлэлээр газарай гадаргуу дээгүүр урсхажа хүрьһые шииглэжэ тэрэндэ шэнгээдэг.

Дуһалай уһалга

Дуһалай уһалга — дуһалжа байнь

Дуһалай уһалгын схемэ болон тэрэнэй хэһэгүүд

Уһые ургамалай үндэһэндэ гү, али тэрэнэй ойролсоо дуһал дуһалаар хүргэдэг. Хэрэб зүб ажаллуулжа шадабал уһаниинь ууршахагүй, мүн урдажа алга болохонь бага байдаг ушарһаа энэ түрэлэй системэнь уһа зарсуулалтаараа эгээн үрэ ашагтай уһажуулгын арга боложо шададаг. Оршон үеын хүдөө ажахыда дуһалай уһалгые ехэбшэлэн хубансар хушалтын аргатай хослуулан хэрэглэһэнээр ууршалтые улам багадхажа шадажа байна. Мүн энэнь үтэгжэлэй хэрэглээе багадхажа байна ха юм. Энэ процессые үтэгжүүлгэ гэжэ нэрлэдэг.

Бороожуулагша уһалга

Нью-Йоркдохи Плэйнвиллэй үхэр нюдэнэй бороожуулагша уһалгын системэ

Бороожуулагша уһалгада уһые талмай дээрэхи хэд хэдэн сэгүүдтэ хоолойгоор дамжуулан үндэр даралтын бороожуулагша хошуу гү, али бага даралтын шүрэшэгшэ хошууе гү, али уһан буу гэгшэ хошууе ашаглан уһажуулгые хэдэг. Талмайн үзэмжын асуудалһаа хамааран зарим бороожуулагша болон сэсэрэгшэ хошуунуудынь газарай түбшэнһээ дооро байха ба зүбхэн уһалха үедэ уһанай даралтын нүлөөгөөр гаража уһалгые хэдэг. Энэ түрэлэй уһажуулгань зүлэгжүүлэлтэ, гольфын талмай, хүдөөлүүлгын газар, соёл амаралтын хүреэлэнгүүдтэ үргэн хэрэглэгдэдэг. Бага даралтаар уһые сэсэрдэг бороожуулагшын хошууе юрэнхыдэнь сэсэрэгшэ хэмээдэг. Иимэ сэсэрэгшэнүүдые 200 кПа-һаа үлүүгүй даралтатай уһаар уһажуулхада хэрэглэдэг. Эрьелдэхэ хүдэлөөнөөр уһалга хэдэг бороожуулагша хошуунь шарик, араа гү, али даралтын механизмые ашаглан эрьелдэдэг. Иимэ бороожуулагша хошууе бүтэн гү, али тодорхой үнсэгөөр эрьехээр зохёожо болодог. Уһан буунь эрьелдэдэг бороожуулагшатай адли болобошье маша үндэр даралтатай уһые сэсэрсэдэгээрээ илгаатай. Тухайлбал 275-һаа 900 кПа даралтатай уһые сэсэрхэ ба нүхэнэй диаметер 10-һаа 50 мм-ын үргэнтэй хошуугаар 1 секундэдэ дундажаар 3-һаа 76 литр уһые сэсэрэн гаргана.

Мананжуулха уһалга

Борооной дуһалые хэд дахин бага болгон задалжа уһан манансар үүсхэн ургамалые хушажа бүрихэжэ уһалдаг уһалга юм.

Ном зохёол

• Мелиорация земель / Н. С. Ерхов, Н. И. Ильин, В. С. Мисенев. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Агропромиздат, 1991. — 319 с.: ил. ISBN 5-10-000840-7. (ород)
• Колпаков В. В., Сухарев И. П. Сельскохозяйственные мелиорации / Под ред. И. П. Сухарева. — М.: Колос, 1981. — 328 с., ил. (ород)
• Черемисинов А. Ю., Бурлакин С. П. Сельскохозяйственные мелиорации: Учебное пособие. — Воронеж: ФГОУ ВПО ВГАУ, 2004. — 247 с. ISBN 5-7267-0365-0. (ород)

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Уһажуулга гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• Irrigation techniques. USGS. December 8, 2005 үдэртэ хандаһан. (англ)
• Royal Engineers Museum: 19th century Irrigation in India (англ)
• [1] Архивировалһан 9 найма һара 2014 оной. (англ)
• International Commission on Irrigation and Drainage (ICID) (англ)
• When2Water.com Архивировалһан 2 нэгэ һара 2015 оной. Tutorial and online calculators related to agricultural irrigation (англ)
• Irrigation Архивировалһан 8 арба һара 2009 оной. at the Water Quality Information Center, U.S. Department of Agriculture (англ)
• AQUASTAT: FAO's global information system on water and agriculture (англ)
• Irrigation Supplies: Principles of Water Irrigation Systems (англ)
• Irrigation & Gardening: Future Of Irrigation Needs (англ)
• "Lamp Wick Solves Problem of Citrus Irrigation" Popular Mechanics, November 1930 (англ)
• World Bank report on Agricultural water management Irrigation is discussed in chps. 1&4. (англ)