Литва

Бүгэдэ Найрамдаха Литва Улас
Бүгэдэ Найрамдаха Литва Улас; Lietuvos Respublika (Литва)
	Түрын туг Түрын һүлдэ
	Түрын дуулал: Tautiška giesmė; «Арад түмэнэй дуу»</br.
Нийслэл; ба томо хотонууд	Вилньюс; 54°41′N 25°19′E / 54.683°N 25.317°E
Албан хэлэн	Литва
Арад түмэн ; (2019)	86.4% Литвашууд ; 5.7% Полягууд ; 4.5% Ородууд ; 1.5% Белорусууд ; 1.0% Украиншууд ; 0.9% Бусад
Шажан (2016)	93% Христосой ; 6% Шажангүй ; 1% Бусад
Түрэ засаг	Нэгэдэмэл ; Хахад; Юрэнхылэгшын; бүгэдэ найрамдаха ; улас
• Юрэнхылэгшэ	Гитанас Науседа
• Юрэнхы сайд	Ингрида Шимоните
Уласай хурал	Сейм
Түүхэ
• Гүнтэ улас	1236
• Миндовгой ; титимнэлгэ	1253 оной ; 7 һарын 6
• Кревын эблэл	1386 оной ; 2 һарын 2
• Речь Посполитой ; байгуулга	1569 оной ; 7 һарын 1
• Польшын хубаалга	1795 оной ; 10 һарын 24
• Тусгаар тогтонол	1918 оной ; 2 һарын 16
• Тусгаар тогтонол ; hэргээгдэһэн	1990 оной ; 3 һарын 11
• НАТО-до нэгэдэһэн	2004 оной ; 3 һарын 29
• Европын Холбоондо ; нэгэдэһэн	2004 оной ; 5 һарын 1
Дэбиcхэр газар
• Бүхэлидөө	65,300 км2 (121)
• Уһанай хуби (%)	1.98
Хүн зон
• Тоосоо 2020	2,793,694 (140)
• Нягтарал	43
ДНБ (ХАШТ)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$107 тэрбум; (83)
• Нэгэ хүндэ	$41,288 (34)
ДНБ (нэрлэһэн)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$56 тэрбум; (80)
• Нэгэ хүндэ	$22,752 (38)
ОТББЭ (2019)	35.4; дундаж
ХХИ (2019)	0.882; онсо һайн · 34
Мүнгэн тэмдэгтэ	Евро (€) (EUR)
Сагай бүһэ	UTC+2 (EET)
• Зун (ЗС)	UTC+3 (EEST)
Телефоной код	+370
Интернет домэйн	.lt

Литва (литваар Lietuva), албан ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Литва Улас (литваар Lietuvos Respublika) — Зүүн хойто Европодо оршодог Балтиин гурбан оронуудай урда талынхи улас.

Литва хойто талаараа Латви (хилэ 453 км ута), зүүн талаараа Беларусь (502 км), баруун урда талаараа Польшо (91 км), Ород (Калининград можооор 227 км) гэхэ дүрбэн уластай газараар хиллэжэ, баруун талаараа Балтиин тэнгистэ гараха 97 км эрье газартай.

Литва 65 300 км² (дэлхэйдэ 123-р томо) газар нютагтай болон 2012 ондо 3,2 сая хүн зонтой (дэлхэйдэ 151-р олон) байна.^[13] Нэгэжэ км²-тэ 50.3 хүн (дэлхэйдэ 120-р шэгүү) оногдожо байна. Газар нютаг, хүн зоной тоогоор дэлхэйн дундажаһаа доогуур байна.

Түүхэ

Эртын үедэ Балтиин тэнгисэй эрьеэр балт аймагууд байдаг байба. Тэдэнһээ Миндовг нэрэтэй хаби ойрые нэгэдхэжэ Литвагай гүнтэ уласые 1253 ондо байгуулһан.^[14] XIV зуун жэлэй үедэ улам хүсэрхэгжэжэ, мүнөөнэй Литва, Беларусь, Украина болон Польшо, Ородой зарим хэһэгые хамарһан Европын эгээн томо нютагтай улас боложо байба. 1569 ондо Люблинай хэрээгээр Польшын титимэй ба Литва ехэ гүнлигэй Речь Посполитой гэжэ холбоото уласые бии болобо.

1572 оной зунда II Сигизмунд Август наһан бараһанай һүүлээр Ягеллон хаан обог мүхэжэ һүйрээд^[15], 1573 оной хуралдаан дээрэ Франциин хаанай дүү хүбүүн Һенрик Валуа хаанаар һунгагдаа бэлэй. Һенрих хаанаар һунгагдахын тухай зарлигые үгыхын урда Польшын хурал об тэрэнһээ хэдэ хэдэн уялга абаһан байна. Тэрэ уялганууд хадаа Һенрик Речь Посполитойн гүрэнэй үри түлэхэ, жэл бүри гүрэнэй мүнгэн санда 40 мянган флорин оруулха, хаанай засагые хизаарлаха «Зүйлнүүдые», баталха бэлэй^[16]. Польшо-Литвада табан һара үнгэрһэн хойно, Һенрик Францида гүйжэ бууба. 1576 ондо Трансильваниин гүн Стефан Баторий (1575 – 1586) шэнэ хаанаар һунгагдаба^[17]. 1582 оной 1 һарада Речь Посполитой ородуудтай Ям-Запольскийн хэрээ баталжа, Ливони ба Полоцкын орониие эзэмдэбэ. 1590-ээд ондо Украинада ба Белорусьта арадай буһалгаан болобо (К. Косинскийн ба С. Наливайкогой буһалгаан) ^[18]. 1596 ондо Брестын уни баталагдаба^[19].

Стефан Баторийн ба III Сигизмунд хааншалгада Оросые диилэн эзэмдэжэ туршажа байгаа. Ян Замойский (1542 – 1605) тэдэнэй хааншалгын үедэ уласай түрын талаар шухала зүдхэлтэн байгаа. Краковто Вавелиин ордондо гал түймэр болоһоной һүүлээр 1596 ондо III Сигизмунд (1587 – 1632) хаан ордонтоёо Варшава руу зөөжэ ерэһэн. Варшава хото Речь Посполитойн ниислэл хото болоһон байна^[20]. Швециин Ваза хаан обогой хунтайжа байһан III Сигизмунд баһал Швециин хаан болоһон, харин 1598 ондо Швецидэ унагааһанай һүүлдэ заргаяа үргэлжэжэ Швецитэй дайн эхилбэ. Тэрэнэй гадна, 1606—1607 ондо шляхта изагууртанай буһалгааниие даража, османшуудта эсэргүү тэмэсбэ. Тэрэ хаан шэрээнээ IV Владислав (1632–1648) ба II Ян Казимир (1648–68) хүбүүдтэ дамжуулан залгажа үгэһэн юм.

Ян Казимир хааншалалай үень Польшо-Литвын түүхэдэ «Үер» гэгдэнэ ^[21]. 1590—1630-аад онуудта феодалай дарлалтын дээрэһээ Украинада Боһдан Хмельницкийнн казагуудай буһалгаан болобо^[19]. 1655 ондо X Карл Густав Польшые добтолжо Гданьскын Поморье, Ехэ Польшо ба Литвые эзэмдэбэ. Гансата Оросой Алексей Михайлович хаан зүүн зүгһөө добтолжо Смоленск, Вильно, Киевые эзэмдэбэ. 1656 ондо полягууд контр-добтолго эхилжэ, гүрэнөө задалжа хаяхаһаа аршалба. 1660 оной Оливын энхэ тайбанай хэрээнэй ёһоор Польшо Хойто Ливониие агуулһан абарга томо нютаг дэбисхэрые Швецидэ үгэжэ, Андрусовой эблэрэлэй ёһоор Зүүн Украиные ородуудта алдаба ^[21]. II Ян Казимирай үхэһэнэй һүүлдэ Ваза хаан обог түгэсэбэ. III Ян Собеский 1683 ондо Веные осман түрэгүүдһөө хамгаалаад, саг зуура Польшын нэрэ хүндые һэргээһэн болобошье, тэрэнэй наһа бараһанай һүүлдэ Польшо бодитогоор бэеэ даанги улас байхаяа болёо һэн. 1686 ондо Польшо ородуудтай «Мүнхэ энхэ тайбангын хэрээ» баталба.

1697 ондо I Пётрын дэмжэһэн Саксониин курфюрст II Август Польшо-Литвын хаанаар һунгагдаба. Хүсэтэй Август XII Карлда эсэргүү Оростой ба Дани эб холбоо байгуулба. Удаадахи Хойто дайнда (1700–1721) XII Карл Станислав Лещинскийе Польшо-Литвын хаанаар томилһон. II Августын наһа бараһанай дээрэһээ болоһон Польшын залгамжалалай дайнай (1733 – 1735) үрэ дүндэ, Станислав хаан шэрээниие татагалзан арсажа Саксониин курфюрст III Август (1734 – 1763) Польшын хаан болобо ^[21].

Оросой эзэн хатанай II Екатеринын ба Пруссиин II Фридрих дэмжэһэн II Станислав (1764 – 1795) Польшо-Литвын һүүлшын хаанаар һунгагдаһан байгаа. 1768 ондо Оросой доминацида эсэргүү Барай конфедераци Франциин туһаламжатайгаар бии болоһон, харин 1772 ондо Оросой сэрэгэй хүсөөр дарагдаба^[22].

Оросто хаанай ноёрхол унаһанай дараа Латви, Эстониин адляар 1918 ондо тусгаар тогтоножо, 1944 онһоо СССР-эй бүрилдэхүүндэ орожо, эсэстээ СССР бутархада эгээн түрүүндэл 1990 оной 3 һарын 11-нда тусгаар тогтонолоо зарлаһан байгаа.

Хүн зон

Латви, Эстони хоёртой харисуулхада үсөөн Росситой. 2011 оной тоосоогоор хүн зоной 84.6% (2.583 сая) литва, 6.0% поляк, 4.8% ород, 4.6% бусад яһа үндэһэтэ хүн юм байна.^[23] Литва хэлэн уласай ганса албан ёһоной хэлэн болоно. Литва хэлэн болбол балт түрэлэй оршон байгаа хоёр хэлэнэй нэгэ (нүгөөхи латви хэлэн) юм.

Литва уласай нютаг дэбисхэр эхилээд 10 нэгэжэдэ, саашалбал дотороо 60 нэгэжэдэ хубаагдадаг. литваар "apskritis" (ород: уезд; англи: county) гэхэ томо нэгэжэнь дундажаар 6,530 км² нютаг, 320 мянган хүниие харьяалдаг. Буряад хэлэнээ «аймаг» гэжэ оршуулан ойлгобол боломоор байдаг юм. Литвада ниислэл Вильнюс (2011 ондо 552,445 оршон һуугшадтай байба), Каунас (321 200) тэргүүтэй зуун мянганһаа олон хүнтэй 5 хото байдаг.

Засаг захиргаанай хубаари

Аймаг	Түб
Алитусай аймаг	Алитус
Вильнюсэй аймаг	Вильнюс
Каунасай аймаг	Каунас
Клайпедын аймаг	Клайпеда
Мариямполиин аймаг	Мариямполе
Паневежисэй аймаг	Паневежис
Таурагын аймаг	Таураге
Тельшяйн аймаг	Тельшяй
Утенын аймаг	Утена
Шяуляйн аймаг	Шяуляй

Зүүлтэ

↑ Lithuania's Constitution of 1992 with Amendments through 2019.
↑ Ethnicity, mother tongue and religion. Statistics Lithuania (12 December 2019).
↑ "Pope Francis to visit the three Baltic countries – only one of which is majority Catholic"
↑ Kulikauskienė, Lina (2002). Lietuvos Respublikos Konstitucija (lt хэлээр). Native History, CD.. ISBN 978-9986-9216-7-7.
↑ Veser, Ernst (23 September 1997). Semi-Presidentialism-Duverger's Concept – A New Political System Model (en, zh) 39–60. Department of Education, School of Education, University of Cologne. the original on 24 April 2021 үдэрһөө архивлагдаһан. 29 June 2021 үдэртэ хандаһан. “Duhamel has developed the approach further: He stresses that the French construction does not correspond to either parliamentary or the presidential form of government, and then develops the distinction of 'système politique' and 'régime constitutionnel'. While the former comprises the exercise of power that results from the dominant institutional practice, the latter is the totality of the rules for the dominant institutional practice of the power. In this way, France appears as 'presidentialist system' endowed with a 'semi-presidential regime' (1983: 587). By this standard he recognizes Duverger's pléiade as semi-presidential regimes, as well as Poland, Romania, Bulgaria and Lithuania (1993: 87).”
↑ Shugart, Matthew Søberg (September 2005). «Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns». Graduate School of International Relations and Pacific Studies (University of California, San Diego). Архивировалһан 19 найма һара 2008 оной.
↑ Shugart, Matthew Søberg (December 2005). «Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns». French Politics (Palgrave Macmillan Journals) 3 (3): 323–351. doi:10.1057/palgrave.fp.8200087. “A pattern similar to the French case of compatible majorities alternating with periods of cohabitation emerged in Lithuania, where Talat-Kelpsa (2001) notes that the ability of the Lithuanian president to influence government formation and policy declined abruptly when he lost the sympathetic majority in parliament.” Архивировалһан 4 гурба һара 2016 оной.
↑ Surface water and surface water change. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).
↑ Pradžia – Oficialiosios statistikos portalas.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 Lithuania. International Monetary Fund.
↑ Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey. Eurostat.
↑ 2020 Human Development Report. United Nations Development Programme (2015).
↑ Gyventojų skaičius . Požymiai: statistiniai rodikliai ir mėnuo Архивировалһан 11 хоёр һара 2013 оной.. Statistics Lithuania
↑ Загбар:Lt icon Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.
↑ Дьяков, 1993, с. 56
↑ Дьяков, 1993, с. 57
↑ Дьяков, 1993, с. 58
↑ Дьяков, 1993, с. 59
↑ ^19,0 ^19,1 Дьяков, 1993, с. 68
↑ Медерский, Л. А. Варшава. — Изд-во литературы по строительству, 1967. — С. 15.
↑ ^21,0 ^21,1 ^21,2 Дьяков, 1993, с. 70
↑ Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». История России. XVIII—XX вв. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2004. — С. 378.
↑ Estimate 2011. the original on 2013-10-14 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-05-04 үдэртэ хандаһан.

Европо
	Австри · Азербайджан · Албани · Андорра · Беларусь · Бельги · Болгари · Босни ба Герцеговина · Ватикан · Германи · Греци · Гүржи · Дани · Ирланд · Исланд · Испани · Итали · Казахстан · Кипр · Оросой холбоото улас · Латви · Литва · Лихтенштейн · Люксембург · Мальта · Молдави · Монако · Нидерланд · Норвеги · Нэгэдэһэн Хаанта Улас · Польшо · Португал · Румыни · Сан-Марино · Серби · Словак · Словен · Турк · Унгар · Украина · Финланд · Франци · Хойто Македони · Хорвати · Черногори · Чехи · Швейцари · Швеци · Эстони

[1] Lithuania's Constitution of 1992 with Amendments through 2019.

[2019a-2] Ethnicity, mother tongue and religion. Statistics Lithuania (12 December 2019).

[3] "Pope Francis to visit the three Baltic countries – only one of which is majority Catholic"

[Lina-4] Kulikauskienė, Lina (2002). Lietuvos Respublikos Konstitucija (lt хэлээр). Native History, CD.. ISBN 978-9986-9216-7-7.

[5] Veser, Ernst (23 September 1997). Semi-Presidentialism-Duverger's Concept – A New Political System Model (en, zh) 39–60. Department of Education, School of Education, University of Cologne. the original on 24 April 2021 үдэрһөө архивлагдаһан. 29 June 2021 үдэртэ хандаһан. “Duhamel has developed the approach further: He stresses that the French construction does not correspond to either parliamentary or the presidential form of government, and then develops the distinction of 'système politique' and 'régime constitutionnel'. While the former comprises the exercise of power that results from the dominant institutional practice, the latter is the totality of the rules for the dominant institutional practice of the power. In this way, France appears as 'presidentialist system' endowed with a 'semi-presidential regime' (1983: 587). By this standard he recognizes Duverger's pléiade as semi-presidential regimes, as well as Poland, Romania, Bulgaria and Lithuania (1993: 87).”

[Draft-6] Shugart, Matthew Søberg (September 2005). «Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns». Graduate School of International Relations and Pacific Studies (University of California, San Diego). Архивировалһан 19 найма һара 2008 оной.

[Dual-7] Shugart, Matthew Søberg (December 2005). «Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns». French Politics (Palgrave Macmillan Journals) 3 (3): 323–351. doi:10.1057/palgrave.fp.8200087. “A pattern similar to the French case of compatible majorities alternating with periods of cohabitation emerged in Lithuania, where Talat-Kelpsa (2001) notes that the ability of the Lithuanian president to influence government formation and policy declined abruptly when he lost the sympathetic majority in parliament.” Архивировалһан 4 гурба һара 2016 оной.

[8] Surface water and surface water change. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).

[9] Pradžia – Oficialiosios statistikos portalas.

[imf2-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 Lithuania. International Monetary Fund.

[11] Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey. Eurostat.

[HDI-12] 2020 Human Development Report. United Nations Development Programme (2015).

[хүн_ам-13] Gyventojų skaičius . Požymiai: statistiniai rodikliai ir mėnuo Архивировалһан 11 хоёр һара 2013 оной.. Statistics Lithuania

[voruta2001-14] Загбар:Lt icon Tomas Baranauskas. Lietuvos karalystei – 750. 2001.

[Дьяков—1993——56-15] Дьяков, 1993, с. 56

[Дьяков—1993——57-16] Дьяков, 1993, с. 57

[Дьяков—1993——58-17] Дьяков, 1993, с. 58

[Дьяков—1993——59-18] Дьяков, 1993, с. 59

[Дьяков—1993——68-19] 19,0 ^19,1 Дьяков, 1993, с. 68

[20] Медерский, Л. А. Варшава. — Изд-во литературы по строительству, 1967. — С. 15.

[Дьяков—1993——70-21] 21,0 ^21,1 ^21,2 Дьяков, 1993, с. 70

[autogenerated1-22] Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». История России. XVIII—XX вв. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2004. — С. 378.

[23] Estimate 2011. the original on 2013-10-14 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-05-04 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]