Ухаанта хүн
- «Хүн» гээд эндэ ябуулагдана. Ондоо зүйлнүүдэй хуудаһые «Хүн (тодоруулга)»-һаа оложо болоно.
| Ухаанта хүн Оршон байһан саг: Плейстоцен - Одоо хүрэтэр | ||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Эхэнэр (баруун) ба эрэ хүн (зүүн)
| ||||||||||||||||||||
| Биологиин классификаци | ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||
| Латин нэршэл | ||||||||||||||||||||
| Homo sapiens sapiens Карл Линней, 1758 | ||||||||||||||||||||
 Дэлхэйн хүн зонтой газарууд
|
Хүн гэдэгэнь һүн тэжээлтэнэй анги, Приматай баг, Хоминидай обогто багтаха Ухаанта хүн (Латин: «Homo sapiens») зүйлэй амитан юм[1][2]. Дэлхэй дээрэ оршон бай бусад амиды махабад харисуулхад хүниинь маша үндэр хүгжэһэн тархитай болоод яриха, сэдьхэхэ, өөрыгөө шэнжэхэ шадабаритай болоно. Сэдьхэлгээнэй энэхүү шадабари, хойто хүл дээрээ ябадаг, бэеын боһоо хүгжэлтэй хослон хүниинь бусад зүйл амитадһаа элүүтэйгээр урда мүшөө ашиглан түрэл бүриин багажа хэхэ, хэрэглэхэ боломжотой болобо. ДНХ-гэй һудалгаагаар оршон үеын хүниинь ойролсоогоор 200,000 жэлэй үмэнэ Африка түбида үүдэн[3], уламаар бусад түбинууд рүү нүүн тархаһан байна. 2012 оной байдалаар Дэлхэйн хүн зон 7 тэрбумһаа дабаад байна[4].
Хүгжэлэй түхэл
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Гаралга
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Хүнэй хубисалай түүхын һудалгаань үндэһэндээ Ухаанта хүн (Homo sapiens) зүйлын хубисалай һудалгаа байдаг. «Оршон үеын хүн» — биологиин хубида дээрэ дурдхаһан зүйлдэ (Homo sapiens) хамаарха Homo sapiens sapiens дэд зүйл юм. Энэ дэд зүйл одоо үедэ оршон байгаа сори ганса дэд зүйл болоно. Homo sapiens зүйлын өөр нэгэ дэд зүйл ойролсоогоор 160,000 жэлэй үмэнэ амидаржа байһан Хуушанай ухаанта хүн (Homo sapiens idaltu) болоод мүхэһэн байна[5]. 130,000 жэлэй үмэнэхи үедэ хамаарха, оршон үеын хүнтэй эжэл анатоми бүхы шулуужаһан үлэгдэл Африкаһаа олдоһон болоно.[6][7].
Ухаанта хүнтэй хамагай түһөөтэй, одоо оршон бай зүйл амитад бол Паны түрэлдэ хамаарха 2 зүйл һармагшан: Бонобо (Pan paniscus) ба Шимпанзе (Pan paniscus) юм. Эдэгээр зүйл амитад нэгэ гаралтай болоод гол илгаань «ниигэмэй» (һүргын) зохёон байгуулалта болно. Бонобогой һүргые эмэгшэниинь толгойлдог бол шимпанзегай һүргые эрэгшэниинь толгойлно. Гениин һудалгаанай үр дүнгээр эрдэмтэд «6.5 сая жэлэй хубисалай дараа, бонобо/шимпанзе ба хүнэй илгаань хоорондоо түрэл бэшэ хүмүүнэй илгааһаа 10 дахин ехэ, харин харха ба хулганай илгааһаа 10 дахин бага болоһон» гэһэн дүгнэлтэндэ хүрэһэн ба энэ 2 зүйл һармагшан болон хүнэй ДНХ-эй 95 % эжэл байдагые тогтобо[8][9][10][11]. Хүнэй хүгжэлэй шугам шимпанзегайнхаһаа ойролсоогоор 5 сая жэлэй үмэнэ, гориллагайнхаһаа 8 сая жэлэй үмэнэ һалаһан байна.
1990 онһоо хойшохи һудалгаан дээрэ тулгуурилан дэбжүүлһэн таамаглалаар бол оршон үеын хүниинь Африкада бии болоһон болоод бусад түбинүүд рүү нүүн шэлжэһэн байна[12].
Хүнэй анатоми
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Физиологи ба генетикэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Наһанда хүрэһэн хүнэй дундажа үндэр 1.5 — 1.8 метр байна[13][14]. Хүн бусад приматуудтай харисуулхад бараг үһэгүй мэтэ болобош, толгой, һуга, һүрэл оршомдоо ехэхэн, бусад бэеэрээ богони, зөөлэн, ташар үһэтэй болоно[15]. Хүнэй арһанай үнгэ хара хүрэнһээ, сагаан шарагшан хүрэтэр, үһэнэй үнгэ сайбар шараһаа, хүрэн, улаан хүрэтэр байха болобош ехэнхи тохёолдолдо хара үнгэтэй байна[16]. Арһанай үнгэнь газарзүйн байрлалһаа хамааран өөршэлэгдэхэ ба юрэнхы тохёолдолдо наранай ультраягаан туяанай эршэмжэлтэтэй хамааралтай байдаг байна. Мүн хүнэй арһаниинь наранай ультраягаан туяа ехэдэһэн үедэ үнгээ өөршэлхэ шадбаритай байна[17][18]. Наһанда хүрэһэн хүн үдэртэ дунджаар 7-8 цаг, харин хүүгэд 9-10 саг унтана.
Хүнэй хубаагдажа бай эс болгон 23 хос хромосомотой байна. Энэнэй дунда 22 хос автосомо, үлэхэ нэгэ хос гээшэ хүйһэн тодорхойлдог хромосомо юм. Һүүлэй үеын һудалгаагаар хүндэ ойролсоогоор 20,000-25,000 ген байдаг гэжэ тоосоод байгаа ба бусад һүн тэжээлтэн амитадтай адли хүниинь хүйһэн тодорхойлхо XY системэтэй байна. Өөрөөр хэлэбэл, эмэгтэй хүн хүйһэн тодорхойлхо ХХ, эрэгтэй хүн XY хромосомотой байна.
Амидаралай цикл
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Хүнэй амидаралай циклиинь бусад һүн тэжээлтэнэй амитадынхатай адли. Бэлгын хурисалаар эрэ бэлгын эс, үндэгэн эстэй нэгэдэн үрэ тогтоно. Энэ үрэ тогтоһон үндэгэн эсые зигота гэхэ ба эхэнэр ойролсоогоор 38 долоо хоногой турша жэрэмһэлнэ. Энэ хугасаанда хүнэй үрэ бүрэн торнино. Уламаар шэнэ хүүгэд эхэһээ түрэнэ.
Бусад зүйлэй амитадтай харисуулхад хүнэй түрэлтэнь эрсэдэл үндэртэй, ушарань хүүгэдэй толгой, эхын һүүжын яһанай хэмжээнһээ томо байдаг байна[19][20]. Шэнэ түрэжэ бай хүүгэд ойролсоогоор 3 — 4 кг, 50 — 60 см уртатай байна[21]. Хүүгэд саашад үдхэнөөр, 12 — 15 наһатайдаа бэлгын хубида болбосорохо ба басагад 18 наһан, хүбүүд 21 наһан хүрэтэрээ үдэнэ. Хүнэй дундажа наһалалта Дэлхэйн орон бүридэ харилсан адлигүй байна. Хон Конгто эмэгтэй хүнэй дундажа наһалалта 84.8, эрэгтэй хүнэйхи 78.9 байдаг бол Свазилендта ДОХ-ын халдбарһаа болоод дүнгэжэ 31.3 байна[22]. Европодо 5 хүн тутмын нэгэнь, харин Африкада 20 хүн тутмын нэгэнь 60-һаа дээшэ наһатай байдаг[23].
НҮБ-ын 2002 оной һудалгаагаар Дэлхэй дээрэ 100-һаа дээшэ наһатай 210,000 хүн байна[24]. Дэлхэйн хэмжээндэ 60-һаа дээшэ наһатай 100 эмэгтэй тутамда мүн наһанай 81 эрэгтэй ноогдодог байна. Хүн наһа бараһанай дараа өөр амидарал байдаг эсэхэнь маргаантай асуулта болоод оршуулха ёһололонь үхэлэй дарааха амидаралтай холбоотой үүдэһэн зан үйлэ юм.
Хүнэй сэдьхэл зүй
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Хүнэй тархинь хүнэй түб мэдэрэлэй системын түб юм. Тархинь «доодо» гү, али автономито үйлэдэлнүүд болохо амисхалха, хоололхо зэргэ үйлэдэлүүдые ударидахаһаа гадана, мүн «дээдэ» гү, али ухамсарай үйлэдэлнүүд болохо бодохо, хийсбэрлэхэ зэргэ үйлэдэлүүдые ударидана[25]. Эдэгээр ухамсарай гү, али танин мэдэхүйн үйлэдэлүүдэнь оюун ухаантай холбоотой ба үүнһээ урган гараха шэнжэ шанаруудые сэдьхэлзүй һудална.
Хүнэй тархинь дээдэ гү, али ухамсарай үйлэдэлүүдые хэхэ элүү шадамжатайгаараа бүхы зүйл амитадһаа илгарна. Амитад зүбхэн зүн һобингоороо хамагай энгын зүйлсые багажа бологон хэрэглэдэг бол хүн түрэлхитэн саг хугасаанай туршид багажа хэрэгһэлээ улам болбосоронгуй бологон һайжаруулһаар ерэһэн байна. Хамагай эртын хүмүүнэй хэрэглэжэ байһан багажа хүрэтэр бусад зүйл амитадац хэрэглэдгһээ хамаагүй болбосоронгуй байгаа[26].
| Хүнэй ниигэмэй талаархи тоо баримтууд | |
|---|---|
| Дэлхэйн хүн зон | 6,670,000,000 (2008 оной 4 һара) |
| Нягташал (Дэлхэйн дундажа) | ниитэ талбайн км² тутамда 12.7 хүн хуурай газарай км² тутамда 43.6 хүн |
| Томо хотонууд | Токио, Мехико, Сан Пауло, Буэнос-Айрес, Истанбул, Джакарта, Шанхай, Хон Конг, Манила, Каир, Нью Йорк хото, Лос Анджелес, Сеул, Мумбай, Москва, Лондон, Парис |
| Хамагай түгөөмэл хэрэглэгдэдэг хэлэнүүд (2000 оныхоор) | Хитад 1.12 тэрбум Англи 480 сая Испани 320 сая Ород 285 сая Франци 265 сая Хинди 250 сая Араб 221 сая |
| Гол мүнгэн дэбисхэртүүд |
Америкын доллар, евро, йен, фунт стерлинг, рупи, Австралиин доллар, рубль, Канадын доллар, юань болон бусад |
| Дэлхэйн ДНБ | $36,356,240 сая америкын доллар (нэгэ хүндэ $5,797 ам.дол.) |
Хүнэй түүхын эхин үедэ хүмүүниинь уһан болон бусад түрэлэй байгаалиин баялаг (газар тарилан эрхилжэ болохуйса тала, ангаар баялаг ой гэхэ мэтэ), уурал амисхалай нүхэсэлһөө ехэхэн хамааржа байба. Оршон үеын технологиин дэбжэл хүмүүнтэ бүхы түрэлэй уурал амисхалай нүхэсэлдэ амидарал боломжые олгожо, һүүлын хэдхэн арбан жэлэй дотор хүмүүн Антарктида, далайн ёроол, сансарые һудалжа, тэндэ богони хугасаагаар амидаржа байна. Дэлхэйн хүн зоной тоо 6 тэрбумһаа дабаһан ба 61%-нь Ази, 14%-нь Америкэ, 13%-нь Африка, 12%-нь Европо, 0,5 % нь Номгон далайн оронуудта амидаржа байна.
Антарктида ба задгай сансарта амидархань маша үнэтэй, удаан хугасаагаар байха боломжогүй болоод одоогой байдалаар тун сөөхэн хүн задгай сансарта гараһан байна. 1969, 1972 ондо 2 хүн Һара дээрэ ошоһон болоод бусад гараг дээрэ зүбхэн хүнэй гараар бүтээгдэһэн роботууд хүрэһэн болоно.
1800—2000 оной хоорондо Дэлхэйн хүн зон 1 тэрбумһаа 6 тэрбум боложо нэмэгдэбэ. 2004 оной байдалаар 2.5 тэрбум хүн хото һууринда амидаржа байгаа болоод энэ тоо саашад үдэнэ гэжэ тоосожо байна. Һуурин газарай хүн зон нэмэгдэһэнээр түрэл бүриин бохирдол, гэмтэ хэрэг ехэдхэхэ хандалагтай байна[28].
Хүмүүн хүрээлэн бай байгаали оршондоо ехэхэн хэмжээгээр нүлөөлжэ байна. Һүүлын үедэ хурсаар табигдажа бай асуудал бол дэлхэйн саг уларил өөршэлэлтэ юм[29]. Эрдэмтэд одоогой байгаа хурдаар саг уларилай өөршэлэлтэ ябагдабал, 21-р зуунда Дэлхэйн амитанай зүйлэй бүридэлэй талаһаа элүүнь мүхэхэ болоно гэжэ тоосожо байна[30][31].
Эргэншэл
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Оршон үеын антропологиин шэнжэлхэ ухаанай баримталалаар бол Ухаантан хүн (Homo sapiens) — Африкын саваннада, 200,000 жэлэй үмэнэ Сэхээр ябадаг хүн Homo erectus-һээ гаралһан болоод, 40,000 жэлэй үмэнэ Еврази ба Номгон далайн оронууд уруу, 10,000 жэлэй үмэнэ Америкэ тиб рүү нүүдэллэн һууришэбэ[32]. Энэ Ухаантан хүнүүд Сэхээр ябадаг хүнһээ үүдэһэн бусад зүйлүүдынхээ (жэшээлбэл Неандерталиин хүн (Homo neanderthalensis) — энэ зүйлиинь Евразида 2 саяһаа элүү жэлэй үмэнэ нүүн ерэжэ һуурижаһан) байрые эзэлһэн байна.
Ойролсоогоор 10,000 жэлэй үмэнэ хүрэтэр хүмүүниинь жэжэг отгын хэлбэеэр (одоо хүрэтэр амидаралай энэ хэлбэри байгаа), ан агнажа амидаржа байһан байна. Шэнэ шулуун зэбсэгэй үеһээ газар таряалан эрхилхэ болоһоноор һуурин амидаралай эхэ табигдажа, амитан гаршуулан, зарим металлуудые ашаглажа эхилбэ. Уламаар худалдаа, ниигэмэй харилсаа үүдэжэ, тосогон байгуулагдан, Дүтын Зүүн зэргэ бүһэ нютагта анханай эргэншэл бии болобо.
Ойролсоогоор 6,000 жэлэй үмэнэ, прото-уласууд болохо Месопотами, Эртэнэй Египет гаралһан, сэрэг, арми, ударидалга, түрын байгуулалта бии болобо. 2,000-3,000 жэлэй үмэнэ Перси, Хитад, Римэй зэргэ гүрэнүүд бүрэлдэн тогтожо, ойро оршомой жажаг уласуудые өөртөө нэгэдхэлээ. Мүн энэ үедэ шажанай анханай урасхалнууд үүдэһэн байна.
Дундада зуунай һүүлээр технологиин болон оюунай ехэ һүрэлгэ гаража, ниигэм, эдэй засаг, болбосорол, шэнжэлхэ ухаан зэргэ бүхы һалбаринууд эршэмтэй хүгжэбэ. Үүнэй дараагаар газарзүйн, 17-р зуунда шэнжэлхэ ухаанай ехэ нээлтүүд хэгдэжэ, 18 ба 19-р зуун ажаүйлэдбэриин хубисхал гэжэ нэрлэгдэһэн дэбжэл гараба. Энэ үедэ түмэр зам, автомашина зэргэ тээбэриин хэрэгсэл зохёогдожо, нүүрһэн ашаглан сахилгаан эршэм хүсэн гаргажа абаба. Түрын байгуулалтын олон янзын хэлбэринүүд энэ үедэ үүдэһэн болоно.
Соёл
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Соёл гэдэгтэ ниигэмэй социалист бүлэгэй оюун, сэдьхэлгээ, этигэл бэшэрэлтэй холбоотой бүлэг зүйлые хамруулан ойлгохо ба үүндэ, уралиг, уран зохёол, амидаралай хэб маяг, уламжалал, зан заншал, этигэл бэшэрэл зэргэ багатана. Хүний биологи ба хүнэй шэнжэ шанар, соёлонь хоорондоо нягта холбоотой байна.
Хэлэн
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Үзэл бодол, сэдьхэгдэлээ хүниинь хэлэн яряан, бэшэгээр дамжуулан элирхэйлнэ. Энэ бол хүнэй нэгэн онсогой шадабари болоод хэлэн яряаниинь хүмүүнэй харилсаанай сүм болоно.
Анханай бэшэгэй системые ойролсоогоор 5000 жэлэй үмэнэ зохёоһон болоод энэ бол соёлой хубисхалай үндэһэн шата байба. Хэлэн шэнжэлэлэнь хэлэнэй бүтэсэ, өөр хэлэнүүдэй харилсан уялдадаг һудалдаг ухаан юм. Дэлхэй дээрэ ойролсоогоор 6000 оршом хэлэн хэрэглэгдэжэ байна гэһэн тоосоо байдаг.
Уралиг, хүгжэм, уран зохёол
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Уралигай бүтээлэнь хүнэй түүхын эхинһээ эхилэн одоог хүрэтэр оршон байгаа ба уралиг хүниие бусад зүйл амитадһаа илгадаг нэгэ гол түлхюур шэнжэ юм.
Хүгжэмиинь хүндэ заяаһан байгаалиин зүн болоод ритм, зохимжо, аялгуу гэһэн хорондоо холбоотой 3 зүйлһээ бүрдэнэ. Хүгжэмэй олон түрэлэй урсагал байна.
Уран зохёол ехэнхи тохёолдолдо хэн нэгэнэй зохёоһон бэшэгэй болон аман хэлбэриин бүтээл ба үгүүлэлгэ туужа, шүлэг, ирагуу найраг, драма, магтаал зэргэ багтана. Уран зохёолой түрэлдэ туули, домог, үлигэр зэргэ мүн багтана.
Шэнжэлхэ ухаан ба технологи
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Шэнжэлхэ ухаан гэдэгэнь оршолон дэлхэйн тухай, зохёон байгуулалтанда оруулһан мэдэлэгэй согсо, харин технологи гэдэгтэ хүн түрэлхитэн өөрын хэрэгсээндэ зорюулан бүтээһэн бүхы зүйлые хамаруулна.
Хүн түрэлхитэнэй соёлуудай ниитлэг болон илгаатай талуудань тэдыгээр хүмүүнэй бүтээһэн бол хэрэглэжэ бай зүйлһээр элирнэ. Археологинь үнгэрһэн түүхын хугасаанда оршон байһан соёлуудые һудална. эртын хүмүүн шулуун зэбсэг, шабар эдлэл, гоёл шэмэглэлэй зүйлсүүдые бүтээжэ, хэрэглэжэ байһан ба эдэгээрэнь саг хугасаа болон тодорхой бүһэ нютагуудай хубида өөр хоорондоо илгаатай байдаг байна.
Технологиин дэбжэлтээр соёлой нэгэ түбшэнһээ нүгөө түбшэн рүү шэлжэнэ. Жэшээлбэл газар таряаланиинь анха салангид, сөөн хэдэн газарта үүдэһэн болобош маша богони хугасаанда тархажа, хүн түрэлхитэнэй амидаралай үндэһэн хэлбэри болоһон. Зэр зэбсэг, уран барилга, түмэрлэгэй үйлэдбэрилэлдэ гараһан дэбжэлтэ мүн адли богони хугасаанда хурдасатай дэлгэрһэн байдаг.
Эдэгээр технологинь аман хэлбэеэр тархаһан ба технологиин нэгэн түрэл болохо үзэг бэшэгиинь бүһэ нютагуудай хоорондо мэдээсэл дамжаха боломжые асар ехээр нэмэгдүүлбэ.
Дээрэ дуридаһан дэбжэлтэнүүдынь эргэншэл, хотожэлтэ үүдэхэ боломжые бүридүүлжэ, ажамаар энэнь шэнэ технологи бии болгохо, дэлгэрүүлхэ, болбосоронгуй болгохо тодорхой бүтэсүүдые үүдэхэд нүлөөлбэ. Одоо шэнжэлхэ ухааниинь хүн түрэлхитэнэй соёлой үндэһэн сүм болоод байна.
Ниигэм, засагай газар ба улас түрэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Ниигэм гэдэгэнь хүмүүнэй харилсаанһаа урган гараһан зохёон байгуулалта бүхы ниилмэл системые хэлэнэ.
Түрэнь тодорхой газар нютагай хүрээн дэхэ, зохёон байгуулалтатай улас түрын нэгэдэлые хэлэнэ. Түрэнь засагай газартай, өөрын газар нютагай хүрээндэ хэмжээлшэгүй эрхэтэй байна. Засагай газарые улас түрын удхаарань хуули тогтоохо, тэрэниие мүрдүүлхэ зорилготой, шаталан захирха бүтэсэ бүхы байгуулалга гэжэ тодорхойлжо болоно.
Улас түрын бодолгонь ниигэмэй бүлэгтэхи шиидэбэреэр дамжан ябагдаха процесс юм. Юрэнхы тохёолдолдо энэниие засагай газарай шэнжэ шанарые тодорхойлоходо хэрэглэхэ болобош, мүн хамтын ажалалгаа, акедемик, байгуулалай хүрээндэ хэрэглэжэ болоно.
Дээрхи дурадаһан зүйлс нь эдэй засагтай нягта холбогдоно.
Дайн
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Дайниинь бүлэг хүмүүн, улас, тодорхой бүтэсүүдэй хоорондын томо хэмжээнэй зүршэл болоод зүршэлдэгшэ талууд, хоорондоо галта зэбсэг хэрэглэн хүшэрхылэл үйлэдэхэ ябадалаар элирнэ. 20-р зуунда 167—188 сая хүн дайнда зон үрэгдэһэн байна[33].
Дайниинь хэды асар ехэ хэмжээнэй сүйрэл, гамшаг дагуулдаг болобош, нүгөө талаһаа технологиин дэбжэлтые түргэтгэдэг байна. Эм зүй, байршал тогтоохо, металлурги, бөөнөөр үйлэдбэрлэхэ, сүмэй технологи, пуужин, компьютер зэргын хүгжэлдэ дайн тодорхой нүлөө үзүүлһэн байна.
Эдэй засаг ба худалдаан
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
, Наймаан
Худалдаа гэдэгэнь бараа бүтээгдэхүүн, үйлэшэлгээг солилсохо үйлэ ябаса гү, али эдэй засагай нэгэ түрэл юм. Үндэһэн механизмыень заха зээл гэжэ нэрлэнэ. Худалдаанай анханай хэлбэриинь бараа солилсоо байһан байна. Оршон үеын худалдаа бол хэлэсэл, мүнгэн солилсоон дээрэ тулгуурилна. Сааһан мүнгэ, хожом зээлые нэбтэрүүлһэнээр худалдааг хилбархан хэхэ боломжотой болобо.
Эдэй засагань ниигэмэй шэнжэлхэ ухаанай нэгэ һалбари болоод бараа, үйлэшэлгээнэй үйлэдбэрилэл, түгээлтэ, худалдаа, хэрэглээ зэргые һудална.
Зүүлтэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J (1990). «Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids». J Mol Evol 30 (3): 260 – 6. PMID 2109087.
- ↑ Hominidae Classification. Animal Diversity Web @ UMich. 2006-09-25 үдэртэ хандаһан.
- ↑ The Smithsonian Institution, Human Origins Program. the original on 2007-10-15 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-30 үдэртэ хандаһан.
- ↑ World POPClock Projection. U.S. Census Bureau, Population Division/International Programs Center. 2007-06-14 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Human evolution: the fossil evidence in 3D, by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retrieved April 5, 2005.
- ↑ Human Ancestors Hall: Homo Sapiens Архивировалһан 15 арба һара 2007 оной. — URL retrieved October 13, 2006
- ↑ Alemseged Z, Coppens Y, Geraads D (2002). «Hominid cranium from Omo: Description and taxonomy of Omo-323-1976-896». Am J Phys Anthropol 117 (2): 103-12. PMID 11815945.
- ↑ Frans de Waal, Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]
- ↑ Britten RJ (2002). «Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels». Proc Natl Acad Sci U S A 99 (21): 13633-5. PMID 12368483.
- ↑ Wildman D, Uddin M, Liu G, Grossman L, Goodman M (2003). «Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo.». Proc Natl Acad Sci U S A 100 (12): 7181-8. PMID 12766228.
- ↑ Ruvolo M (1997). «Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets.». Mol Biol Evol 14 (3): 248-65. PMID 9066793.
- ↑ Eswaran, Vinayak, Harpending, Henry & Rogers, Alan R. Genomics refutes an exclusively African origin of humans, Journal of Human Evolution, In Press, Corrected Proof, retrieved May 6, 2005.
- ↑ de Beer H (2004). «Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present.». Econ Hum Biol 2 (1): 45-55. PMID 15463992.
- ↑ «Pygmy.» Britannica Concise Encyclopedia. Encyclopædia Britannica, Inc., 2006. Answers.com Accessed 30 Oct. 2006. http://www.answers.com/topic/pygmy
- ↑ Why Humans and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Times, August 19 2003, retrieved March 17, 2006.
- ↑ Rogers, Alan R., Iltis, David & Wooding, Stephen (2004). «Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair». Current Anthropology 45 (1): 105-108.
- ↑ Harding, Rosalind M., Eugene Healy, Amanda J. Ray, Nichola S. Ellis, Niamh Flanagan, Carol Todd, Craig Dixon, Antti Sajantila, Ian J. Jackson, Mark A. Birch-Machin, and Jonathan L. Rees (2000). Evidence for variable selective pressures at MC1R. American Journal of Human Genetics 66: 1351—1361.
- ↑ Robin, Ashley (1991). Biological Perspectives on Human Pigmentation. Cambridge: Cambridge University Press.
- ↑ LaVelle M (1995). «Natural selection and developmental sexual variation in the human pelvis». Am J Phys Anthropol 98 (1): 59-72. PMID 8579191.
- ↑ Correia H, Balseiro S, De Areia M (2005). «Sexual dimorphism in the human pelvis: testing a new hypothesis». Homo 56 (2): 153-60. PMID 16130838.
- ↑ Low Birthweight. the original on 2008-05-18 үдэрһөө архивлагдаһан. 2007-05-30 үдэртэ хандаһан.
- ↑ «Human Development Report 2006,» United Nations Development Programme, pp. 363—366, November 9 2006
- ↑ The World Factbook Архивировалһан 10 таба һара 2013 оной., U.S. Central Intelligence Agency, retrieved April 2, 2005.
- ↑ U.N. Statistics on Population Ageing, United Nations press release, February 28, 2002, retrieved April 2, 2005
- ↑ 3-D Brain Anatomy, The Secret Life of the Brain, Public Broadcasting Service, retrieved April 3 2005.
- ↑ Sagan, Carl (1978). The Dragons of Eden. A Ballantine Book. ISBN 0-345-34629-7
- ↑ Archive copy. the original on 2011-09-27 үдэрһөө архивлагдаһан. 2014-01-30 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993-98 U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Accessed 29 Oct 2006
- ↑ www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm. the original on 2007-06-01 үдэрһөө архивлагдаһан. 2007-05-30 үдэртэ хандаһан.
- ↑ American Association for the Advancement of Science. Foreword Архивировалһан 4 гурба һара 2008 оной.. AAAS Atlas of Population & Environment.
- ↑ Wilson, E.O. (2002). in The Future of Life.
- ↑ Templeton, Alan (2002). «Out of Africa again and again» Nature 416: 45 — 51.
- ↑ Ferguson, Niall. «The Next War of the World.» Foreign Affairs, Sep/Oct 2006
