Польшо

Бүгэдэ Найрамдаха Польшо Улас
Бүгэдэ Найрамдаха Польшо Улас; Rzeczpospolita Polska (Польш)
	Түрын туг Түрын һүлдэ
	Түрын дуулал: "Mazurek Dąbrowskiego"; «Домбровскиин мазур бүжэг»;
Нийслэл; ба томо хотонууд	Варшава; 52°13′N 21°02′E / 52.217°N 21.033°E
Албан хэлэн	Польшо
Арад түмэн ; (2011)	98% Полягууд ; 2% Бусад
Шажан (2019)	90% Христосой ; 6% Шажангүй ; 1% Бусад; 3% харюулагүй
Түрэ засаг	Нэгэдэмэл ; Хахад; Юрэнхылэгшын; бүгэдэ найрамдаха ; улас
• Юрэнхылэгшэ	Анджей Дуда
• Юрэнхы сайд	Дональд Туск
Уласай хурал	Парламент
• Дээдэ танхим	Сенат
• Доодо танхим	Сейм
Түүхэ
• Христосой ; улас болобо	966 оной ; 4 һарын 14
• Польшын ; хаанта улас	1025 оной ; 4 һарын 18
• Речь Посполитой	1569 оной ; 7 һарын 1
• Польшын хубаалга	1795 оной ; 10 һарын 24
• 2-р бүгэдэ ; найрамдаха улас	1918 оной ; 11 һарын 11
• Сүлэлгын ; засагай газар	1939 оной ; 9 һарын 17
• Бүгэдэ Найрамдаха ; Арад Улас	1947 оной ; 2 һарын 19
• 3-р бүгэдэ ; найрамдаха улас	1989 оной ; 12 һарын 31
Дэбиcхэр газар
• Бүхэлидөө	312696 км2 (69)
• Уһанай хуби (%)	1.48
Хүн зон
• Тоосоо 2020	38,268,000 (38)
• Нягтарал	123
ДНБ (ХАШТ)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$1.363 ; ехэ наяд (20)
• Нэгэ хүндэ	$35,957 (39)
ДНБ (нэрлэһэн)	2021 оной тоосоо
• Бүгэдэ	$642 ; тэрбүм (22)
• Нэгэ хүндэ	$16,930 (44)
ОТББЭ (2019)	28.5; бага
ХХИ (2019)	0.880; онсо һайн · 35
Мүнгэн тэмдэгтэ	Злотый (PLN)
Сагай бүһэ	UTC+1 (CET)
• Зун (ЗС)	UTC+2 (CEST)
Телефоной код	+48
Интернет домэйн	.pl

Бүгэдэ Найрамдаха Польшо Улас (польшоор Rzeczpospolita Polska) — Түб Европодо оршодог улас. Хойто талаараа Балтиин тэнгисээр хүреэлэгдэжэ, зүүн талаараа Орос (Калининградай можо), Литва, Беларусь, Украина, урда талаараа Словаки, Чехи, баруун талаараа Германи гэхэ долоон уластай газараар хилэлдэг. Польшын ниитэ газар нютагынь 312,679 км² болоод энэ дэлхэйдэ даланда, Европодо юһэндэ ороно. Хүн зониинь 38,5 сая үлүү болоод энэ дэлхэйдэ гуша дүрбэндэ жагсадаг.

Ниислэл хотонь — Варшава. Албан ёһоной хэлэниинь — польшо хэлэн.

Польшо болбол нэгэдэмэл улас, парламентын бүгэдэ найрамдаха улас юм. Юрэнхылэгшэнь — Анджей Дуда. Юрэнхы-сайд — Дональд Туск. Засаг захиргаанай талаар 16 аймагта (воеводолиг) хубаагдана.

Газар зүй

Польшын эгээн үндэр сэг хадаа Татра шэлэ нюруунда Словакиин хилэһээ хажууда оршодог Рысы уула (далайн түбшэнһээ дээшэ 2499 м) юм. Татрын гадна баһа Судетэ уула, Малопольска үндэрлиг ба Люблинэй үндэрлиг байдаг. Польшын хойто ба түб хэһэгүүдыень Польшын доодо газар эзэлнэ. Польшын ехэ гол мүрэд (тэрэ тоодо Висла, Одер, Варта, Баруун Буг) Балтиин тэнгистэй холбоотой байгаад тээбэриин зам болоно. Польшо гурван шухала Балтиин порт боомтотой (Гданьск, Гдыня, Щецин) болон түмэр замай сүлжээтэй. Нютаг дэбисхэрэй 28 % ойгоор бүрхөөһэн газар байна.

Польшын хойто зүгтэ Балтиин тэнгис оршодог болон газараар долоон уласуудта хилэлдэг^[12]:

Баруун зүгтэ Германида — 467 км,
Баруун-урда зүгтэ Чехидэ — 796 км,
Урда зүгтэ Словакида — 541 км,
Зүүн-урда зүгтэ Украинада — 535 км,
Зүүн зүгтэ Беларусьта — 418 км,
Зүүн-хойто зүгтэ Литвада — 104 км ба Оросто (Калининградай можо) — 210 км.

Тэрэнэй гадна, Польшо Балтиин тэнгисэй эдэй засагай бүһэ нютагаар Даниин ба Швециин эдэй засагай бүһэ нютагуудта хилэлдэг.

Польшын хилын ниитэ утань — 3511 км, тэрэнэй дунда — 3071 км газарай хилэ болон 440 км далайн хилэ юм.

Түүхэ

Хүрэл зэбсэгэй үедэ мүнөө сагай Польшын нютаг дэбисхэртэ унетицын, тшинецэй, лужицын соёлнууд тарааһан байгаа. МЭҮ IV-III зуун жэлдэ Силези ба Бага Польшо руу кельт удхатан нүүжэ ерэбэ. Античнэ үедэ Польшодо кельт, герман ба балт арад түмэн ажаһууба. Эртэ үедэ Польшын дэбисхэр нютагта герман скирууд ба лугийнууд гэжэ яһатад ажаһууба. Һүүл античнэ үедэ Польшын дэбисхэртэ славяншуудай этногенез үргэлжэбэ^[13]. Римэй үеын эсэстэ германшууд Польшые орхижо баян Баруун Европодо нүүжэ ошобо.

Дунда зуун жэлэй үе (877—1569)

VII зуун жэлэй һүүлдэ Польшодо гүнлигүүд ба бага хаанта уласууд бии болоно. Энэ үедэ Польшодо полянууд , лендзянууд, куявянууд, поморянууд, мазовшууд, вислянууд, слензянууд (Силезидэ) гэхэ мэтэ удхатан ажаһууба. IX ба X зуунда полянууд ондоо славян яһатаниие диилэжэ ерэһэн байна. 966 ондо I Мешко христосой шажаниие баталжа, Европоһоо лама санваартаниие уриба^[14]. Пяст обогой доро Гнезно Польшын түрүүшын ниислэл хото боложо, 1000 ондо Познань түрүүшын архиепискобой шэрээ болобо. 1025 ондо I Мешкогой хүбүүн I Зоригто Болеслав хаанай соло абаба. 999 ондо Болеслав Чехиһээ ерээдүйн Краковтой Бага Польшые эзэлэн абаба; Арюун Римэй эзэнтэ гүрэнтэй дайлажа Лужица ба Мильско эзэлбэ. Болеслав Киевэй гүн Хараалта Святополктой ураг түрэл боложо, Святополкын аха Сэсэн Ярослав Владимировичда эсэргүү тулаалжа 1018 ондо Киевые эзэлбэ. Хүбүүниинь II Һула Мешко гансата Германитай, Чехитэй ба Русьтай тулаалжа эсэгынгээ бүхы шахуу эзэлһэн газарые алдан, 1033 ондо хаан солоһоо татагалзан арсаба. Тэрэнэй наһа бараһанай һүүлээр эмхи гуримгүй анархиин үе эхилээд, буһалгаашадай Польшоһоо үлдэһэн тэрэнэй хүбүүн I Һэргээгшэ Казимир бэрхэшээлтэй эрхэ мэдэлээ һэргээбэ. Тэрэнэй хүбүүниинь II Үгөөмэр Болеслав (1058—1079) Польшын байнгын хүсэ һэргээжэ 1076 ондо дахин хаан соло абаба. 1068 ондо түрэл Изяслав Ярославичые дэмжэжэ Киев хотые эзэмдэбэ. Тэрэ нюуса хэлсээнэй үрэ дүндэ унагааһан байгаа; харин III Годигор аматай Болеславай (1102—1138) хааншалгын үедэ эртэ Польшо хаанта улас һүүлшынхиеэ һалбаран бадараа. 1109 ондо Болеслав герман эзэн хаанай добтолон оролгые сохижо, 1122 ондо бүхы шахуу Поморье эзэмдэбэ. Гэһэншье һаа, тэрэнэй наһа бараһанай һүүлээр Польшодо феодалой хубаагдалай үе эхилбэ. «Годигор аматай Болеславай захидалай» ёһоор (1138), Польша дүрбэн ханхүбүүдэй дунда хубаагдаба. Аха хүбүүниинь ехэ гүнэй соло абажа ехэ хаанай газар нютагые (Гнезно агуулһан Ехэ Польшо болон Краковые агуулһан Бага Польшо) абаба. Үрэ дүндэ хэдэ хэдэн гүнлигүүд бии болоһон: Куяви, Мазови, Силези, Поморье, Сандомир гэхэ мэтэ. 1240 ондо монголшууд Польшые добтолжо, Польшын ба христосой шажантан хүсэниие Легницын тулалдаанда бутаран сохижо II Хенрик хааниие алаба^[15].

Польшын нэгэдэн һэргээлтэ I Владислав Локетекай хааншалгын үедэ (1320 — 1333 он) эхилбэ. Эмхи гуримгүй үедэ Тевтон орден хойто Польшодо баазые олобо. Тэдэнэй хүсэ шадалынь миин лэ Танненбергын байлдаанда (1410) Польшо-Литвагай хүсэнэй гарта илагдан эбдэржэ сохигдошоһон; Торуниин хоёрдугаар хэрээгээр (1466) тэдэ Польшын хаашуулай вассалнар болобо. III Ехэ Казимирэй наһа бараһанай һүүлдэ Пяст хаан обогой гол лини һүнэжэ мүхэбэ. III Казимирэй һүүлдэ Польшын хаан титим тэрэнэй зээ хүбүүндэ Унгарай хаан Ехэ Лайошто хүрэбэ^[15]. 1374 ондо, Лайош шляхтада Кошицын эрхэ үгэбэ.^[15] Тэрэнэй одхон басаган Ядвига 1384 ондо хаан шэрээндэ титимлэгдэбэ (1384–1399 хүрэтэр хааншалба)^[16].

Ядвига Литвагай ехэ гүн II Владислав Ягеллотой гэрлэбэ. 1572 оной болотор Польшодо Ягеллон обогой хааншалһан үе Польшын алтан үе гэжэ хэлэнэ. Унгар, Москва, Молдави, Османуудтай ходо дайлажа Балтиин тэнгисһээ Хара тэнгис болотор эзэнтэ гүрэниие бии болгобо. III Владислав Варненчик (1434–1344 хааншалһан, 1440 ондо баһа Унгарай хаан болоһон) осман түрэгүүдтэ эсэргүү дайлажа, Варнын байлдаанда алагдаба. V Казимир (1447–92) Польшо ба Литва эжэл болгожо, 1462 ондо тевтон рыцарьнуудые илагдан сохибо. I Сигизмундын хааншалгын үедэ (1506–1548) Һэргэн мандалтын соёл Польшодо ерэбэ.

Польшо-Литва (1569—1795)

II Сигизмунд Августын хааншалгын үедэ (1548–1572) Польшо ба Литва албанай ёһоор нэгэдэжэ Люблинэй униин үрэ дүндэ Польшын титимэй ба Литва ехэ гүнлигэй Речь Посполитой гэжэ гүрэниие бии болгобо. 1572 оной зунда II Сигизмунд Август наһан бараһанай һүүлээр Ягеллон хаан обог мүхэжэ һүйрээд^[17], 1573 оной хуралдаан дээрэ Франциин хаанай дүү хүбүүн Һенрик Валуа хаанаар һунгагдаа бэлэй. Һенрих хаанаар һунгагдахын тухай зарлигые үгыхын урда Польшын хурал об тэрэнһээ хэдэ хэдэн уялга абаһан байна. Тэрэ уялганууд хадаа Һенрик Речь Посполитойн гүрэнэй үри түлэхэ, жэл бүри гүрэнэй мүнгэн санда 40 мянган флорин оруулха, хаанай засагые хизаарлаха «Зүйлнүүдые», баталха бэлэй^[18]. Польшодо табан һара үнгэрһэн хойно, Һенрик Францида гүйжэ бууба. 1576 ондо Трансильваниин гүн Стефан Баторий (1575 – 1586) шэнэ хаанаар һунгагдаба^[19]. 1582 оной 1 һарада Речь Посполитой ородуудтай Ям-Запольскийн хэрээ баталжа, Ливони ба Полоцкын орониие эзэмдэбэ. 1590-ээд ондо Украинада ба Белорусьта арадай буһалгаан болобо (К. Косинскийн ба С. Наливайкогой буһалгаан) ^[20]. 1596 ондо Брестын уни баталагдаба^[21].

Стефан Баторийн ба III Сигизмунд хааншалгада Оросые диилэн эзэмдэжэ туршажа байгаа. Ян Замойский (1542 – 1605) тэдэнэй хааншалгын үедэ уласай түрын талаар шухала зүдхэлтэн байгаа. Краковто Вавелиин ордондо гал түймэр болоһоной һүүлээр 1596 ондо III Сигизмунд (1587 – 1632) хаан ордонтоёо Варшава руу зөөжэ ерэһэн. Варшава хото Польшын ниислэл хото болоһон байна^[22]. Швециин Ваза хаан обогой хунтайжа байһан III Сигизмунд баһал Швециин хаан болоһон, харин 1598 ондо Швецидэ унагааһанай һүүлдэ заргаяа үргэлжэжэ Швецитэй дайн эхилбэ. Тэрэнэй гадна, 1606—1607 ондо шляхта изагууртанай буһалгааниие даража, османшуудта эсэргүү тэмэсбэ. Тэрэ хаан шэрээнээ IV Владислав (1632–1648) ба II Ян Казимир (1648–68) хүбүүдтэ дамжуулан залгажа үгэһэн юм.

Ян Казимир хааншалалай үень Польшын түүхэдэ «Үер» гэгдэнэ ^[23]. 1590—1630-аад онуудта феодалай дарлалтын дээрэһээ Украинада Боһдан Хмельницкийнн казагуудай буһалгаан болобо^[21]. 1655 ондо X Карл Густав Польшые добтолжо Гданьскын Поморье, Ехэ Польшо ба Литвые эзэмдэбэ. Гансата Оросой Алексей Михайлович хаан зүүн зүгһөө добтолжо Смоленск, Вильно, Киевые эзэмдэбэ. 1656 ондо полягууд контр-добтолго эхилжэ, гүрэнөө задалжа хаяхаһаа аршалба. 1660 оной Оливын энхэ тайбанай хэрээнэй ёһоор Польшо Хойто Ливониие агуулһан абарга томо нютаг дэбисхэрые Швецидэ үгэжэ, Андрусовой эблэрэлэй ёһоор Зүүн Украиные ородуудта алдаба ^[23]. II Ян Казимирай үхэһэнэй һүүлдэ Ваза хаан обог түгэсэбэ. III Ян Собеский 1683 ондо Веные осман түрэгүүдһөө хамгаалаад, саг зуура Польшын нэрэ хүндые һэргээһэн болобошье, тэрэнэй наһа бараһанай һүүлдэ Польшо бодитогоор бэеэ даанги улас байхаяа болёо һэн. 1686 ондо Польшо ородуудтай «Мүнхэ энхэ тайбангын хэрээ» баталба.

1697 ондо I Пётрын дэмжэһэн Саксониин курфюрст II Август Польшын хаанаар һунгагдаба. Хүсэтэй Август XII Карлда эсэргүү Оростой ба Дани эб холбоо байгуулба. Удаадахи Хойто дайнда (1700–1721) XII Карл Станислав Лещинскийе Польшын хаанаар томилһон. II Августын наһа бараһанай дээрэһээ болоһон Польшын залгамжалалай дайнай (1733 – 1735) үрэ дүндэ, Станислав хаан шэрээниие татагалзан арсажа Саксониин курфюрст III Август (1734 – 1763) Польшын хаан болобо ^[23].

Оросой эзэн хатанай II Екатеринын ба Пруссиин II Фридрих дэмжэһэн II Станислав (1764 – 1795) Польшын һүүлшын хаанаар һунгагдаһан байгаа. 1768 ондо Оросой доминацида эсэргүү Барай конфедераци Франциин туһаламжатайгаар бии болоһон, харин 1772 ондо Оросой сэрэгэй хүсөөр дарагдаба^[24].

Польшын хубаарилга

1770 ондо^[25], Орос-Түрэг дайнай үедэ (1768—1774)^[24], II Фридрих II Екатеринатай Польшые гурбуулан хубаахаяа һанаа. 1772 ондо Австри, Орос, Пруссиин хоорондо Речь Посполитойн нэгэдүгээр хубаарилга болоод, Австри Галициие абажа, Прусси Зүүн Пруссие эзэлэн абажа, Орос Зүүн Беларусиие (Гомель, Могилёв, Витебск, Двинск) эзэлэн абаба. Һүүлдэнь үшөө хоёр хубаарилга (1793, 1795) боложо Полдшо Европын газарай зурагһаа алга болоо. Оросой эзэнтэ гүрэн эгээн томо хубиие эзэлээ.

1794 оной гурбадугаар һарада Костюшкогой үндэһэнэй эрхэ сүлөөлгын бодолго эхилһэн. Костюшко Краковдо «буһалгаанай ударидагша» гэжэ томилогдобо. Рацлавицедэ Орос сэрэгүүдые добтолон сохижо, Варшава хото руу хүдэлэн ябаад, Вильно хотые эзэлээ. Зунай үедэ буһалгаан бодогшод Орос-Пруссиин сэрэгүүдые Варшавын бүһэлэлтэдэ эсэргүүсэбэ. Харин намарта Орос ба Прусси буһалгааниие даража 1795 ондо Польшын гурбадугаар хубаарилга хээд, Польшо улас үгы болобо.

Тильзитэй хэрээгэй ёһоор (1807), I Наполеон Варшавын ехэ гүнлиг гэжэ Саксониин I Фридрих Август Польшын буфернэ уласые бии болгобо. Наполеоной илагдалай һүүлдэ, Венын конгресс (1814 – 1815) Оросой I Александр эзэн хаанай доро Польшо хаанта уласые (Конгрессэй Польшо) бии болгобо. Польшын баруун хэһэг Австри абажа, Австри Галициие абаад, Краков сүлөөтэ хото болобо.

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн

Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнай үедэ Польшын үндэһэнэй үзэлтэнүүдэй анханай хүсэн оролдолго Оросто эсэргүү шэглэһэн байгаа. Юзеф Пилсудскийн ударидаһан Польшын сэрэгүүд хоёр жэлэй турша Германи, Австри-Унгар уласуудай сэрэгүүдтэй зэргэсэн тулалдажа байгаа. 1916 оной арбан нэгэдүгээр һарын 5 үдэртэ Германи ба Австри-Унгар Оросой Польшын хэһэгтэ хаанта уласые тунхаглаһаншье һаа, үнэндөө Польшын засагай газар Германиин хиналта доро табигдаба. Пилсудский ажалһаа гаража, 1917 оной долодугаар һарада баригдаһан байгаа. Харин Польшые хубааһан хүсэнүүд илагдаһанай ушар, 1918 оной арбан нэгэдүгээр һарада Юзеф Пилсудский Польшодо засагые өөрын гарта абаба^[26].

1919 оной Версалиин хэрээгээр Польшо Балтиин тэнгистэ гаралга хүртэжэ Германиһаа Польшын коридор гэжэ Баруун Пруссиие эзэмдэбэ. Данциг сүлөөтэ хото болоод, Силезиин зарим хэһэгүүд һанал асуулгын үрэ дүндэ Польшодо ябаа. Парисай энхэ тайбанай бага хуралда дурадхаһан Польшо-РСФСР хилэ диилэнхи белорусууд ба украиншууд ажаһууһан Польшын зүүн хэһэгые РСФСР-тэ үгэмээр байгаа. Гэһэншье һаа, Польшо улас 1772 оной хилые шаардаһан ушар Зүблэлтэ-Польшын дайн боложо, 1921 оной Ригын хэрээгэй ёһоор Польшо Керзоной шугамай зүүн тээ байһан оронуудые эзэмдэбэ.

Хоёрдугаар Речь Посполитой (1918—1939)

1919 оной нэгэдүгээр һарада хуули тогтоохо хуралда һунгуули боложо, тэрэ хурал 1921 оной гурбадугаар һарада Польшо уласай Үндэһэн хуулие баталжа, парламентын системые байгуулба. 1922 оной арбан хоёрдугаар һарада Габриель Нарутович түрүүшын юрэнхылэгшээр һунгагдаһаншье һаа, нүгөө һарада баруунрадикал экстремистын алагдаһан байгаа. Тэрэнэй орондо Станислав Войцеховскийн һунгагдаба. 1923-1924 ондо Владислав Грабскийн засаглалай хэһэн эдэй засагай шэнэшлэлнүүд эдэй засагай стабилизацида нэмэри оруулба. 1926 оной табадугаар һарада сэрэг армиин туһаламжатайгаар Юзеф Пилсудский түрын эрьелтэ хэжэ авторитарна дэглэмые бии болгоһон. Пилсудскийтан хуралаар дамжуулан шэнэ үндэһэн хуулиие баталба. 1935 ондо Пилсудский наһа бараһанай дараа тэрэнэй залгамжалагша маршал Эдвард Рыдз-Смиглы эрхэ мэдэлээ хадагалжа шадаба. Гадаада бодолгодо Польшын ударидагшад өөһэдын зүүн болон баруун хүршын хоорондо «тэнсэбэри хүсэнэй» тактикые дагаһан. Харин 1939 оной наймадугаар һарын 23 үдэртэ Нацис Германи, Сталинай СССР-эй хоорондо үлэ добтолхо хэрээ баталһан һүүлдэ 1939 оной юһэдүгээр һарын 1 үдэртэ ба 17 үдэртэ Нацис Германи ба СССР Польшые добтолоод эзэмдэбэ.

Дэлхэйн хоёрдугаар дайн

1939 оной юһэдүгээр һарын 1 үдэртэ Гурбадугаар Райхай сэрэгүүд Польшо добтолһон. Юһэдүгээр һарын 16-нда германшууд Осовец — Белосток — Бельск — Каменец-Литовск — Влодава — Владимир-Волынский — Замосць — Львов — Самбор шугамда хүрэжэ, Варшавые хүреэлбэ. Юһэдүгээр һарын 17-ндо Ажалшадай ба таряашадай улаан арми Польшо добтолжо, Баруун Беларусь болон Украиные эзэлбэ. Юһэдүгээр һарын 27 үдэртэ Варшава унаһан болон Польшын арми бараг эсэргүүсэлээ зогсоһон. Арбадугаар һарын 5-нда Клееберг жанжанай һүүлшын сэрэгүүд баригдаба. Станислав Миколайчикай ударидаһан Польшын засагай газар Францида, һүүлдэнь Лондондо сүлэлгэдэ гүйбэ.

1940 оной хабарта СССР-эй НКВД Катыниин алалгада 21 857 Польшын эрхэтэдые буудаһан^[27]. Зүблэлтын сэрэгүүд Польшодо ерэхэдэ Люблинда түр засагай газар болохо «Польшын үндэһэтэнэй сүлөөлгын хороониие» байгуулагдаһан (1944 оной долодугаар һарын 21). Лондондо сүлэлгэдэ байһан Польшын засагай газар Варшавада бодолго эмхидхэһэн, харин германшууд тэрэниие дараһан байга. Һүүлшын Германиин сэрэгүүд 1945 оной эхеэр Польшоһоо үлэһэн бэлэй.

Ялтын хуралай хэлэлсээрээр (1945 оной 2-р һара) Миколайчик Люблинэй засагай газартай нэгэдээд, шэнэ засагай газар Ехэ Британиин ба АНУ-гай хүлеэн зүбшөөрһэн байгаа. Польшо-Зүблэлтын хилэ Керзоной шугамһаа баруун тээ тогтоһон байгаа болон Германиин репарациин 15% Польшодо хубаарилагдаһан бэлэй. Потсдамай хуралай һүүлдэ Польшо-Германиин хилэ Одер-Нейсе шугамда тогтоһон, Польшо Германиин дэбисхэрэй 101 010 км² хүртэнхэй. Эдэ нютаг дэбисхэрһээ германшуудые үлдэн гаргаһан.

Коммунис дэглэм

Дэлхийн хоёрдугаар дайнай үеэр Польшо 6 сая гаран эрхэтэнээ алдаһан байгаа. Коммунист хүн байһан зүблэлтын эрхэтэн Болеслав Берутые юрэнхылэгшээр һунгагдаба. 1949 ондо СССР-эй маршал Константин Рокоссовский Польшын армиин дээдэ командовалагша болон хамгаалхын сайдаар томилогдоһон. 1952 оной Үндэһэн хуулиин ёһоор Польшо зүблэлтын загбар дээрэ Бүгэдэ Найрамдаха Польшо Арад Улас (БНПАУ) болоһон байна.

1956 оной зургадугаар һарада Познаньда хотын ажалшадай ба ажаһуугшадай эсэргүүсэл хүдэлөөн ябагдажа байгаа. 1949 ондо репрессировалһан Владислав Гомулка 1956 оной арбадугаар һарада Польшын ажалшадай нэгэдэһэн намай түб хорооной толгойлогшоор һунгагдаһан байна. Коммунистууд хүсэн шадалаа хадагалжа шадаһан, харин хүдөө ажахын коллективизациие зогсоожо, полягууд үмэнэхи дэглэмһээ үлүү эрхэ сүлөөтэй болгобо. Жээшэнь, Гомулка кардинал Вышинскийе шоронһоо сүлөөлбэ.

1968 оной наймадугаар һарада БНПАУ ондоо Зүүн Европын уласуудтай сугаараа Чехословаки добтолһон. 1970 оной арбан хоёрдугаар һарада үргэн хэрэглээнэй бараанай үные дээшэлһэнээр Гданьск, Гдыня, Щецин хотодо болоһон ажал хаялта, бодолгын үедэ Гомулкын орондо Эдвард Герекые ПАНН-ай түрүүшын нарин бэшэгэй даргаар томилһон юм. Краковой епископ кардинал Войтыла 1978 ондо римэй папаар һунгагдаһан болон 1979 ондо тэрэ Польшодо айлашалһанда олон зон суглараа.

1980-аад ондо хоол хүнэһэнэй ба гэр байрын хомсодолой ушар Гданьскта Ленин нэрэмжэтэ верфиин ажалшад засагай газарта эсэргүүсэн ажал хаялта хэбэ. Электрик Лех Валенсагай ударидаһан ажал хаялта хэһэн ажалшад «Солидарнощч» (Хамтын ажаллалга) гэжэ хүдэлөөнгые бии болобо. Ушар дээрэһээ Станислав Каня Герекые ПАНН-ай түрүүшын нарин бэшэгэй даргаар һэлгэбэ. Харин засагай газар нүхэсэн байдалые хинажа шадаагүй. 1981 оной хоёрдугаар һарада хамгаалахын сайд генерал Войцех Ярузельский юрэнхы сайдаар, намай юрэнхы нарин бэшэгэй даргаар томилогдоһон байгаа.

1989 ондо «Солидарнощч» дахин хуулишалһан бэлэй. 1989 ондо сүлөөтэй һунгуули эмхидхэгдэбэ. Һунгуулиин үрэ дүндэ «Солидарнощч» сенатда һууриин 99 % болон сеймдэ һууриин 35 % абаба^[28]. Ярузельский улас ороной юрэнхылэгшэ болобо. 1989 оной арбан хоёрдугаар һарын 29-ндэ Польшын үндэһэн хуулиие хубилгаһан ба БНПАУ албан ёһоор Бүгэдэ найрамдаха Польшо улас болобо.

Мүнөө үе (1989 онһоо хойшо)

1990 оной юрэнхылэгшын һунгуулида Валенса Польшын юрэнхылэгшээр һунгагдаба.

1996 ондо Польшо OECD-иин гэшүүн болоһон болон Европын Холбооной бүрин гэшүүншлэлдэ зорюулһан уридшалһан баримта бэшэгые ерүүлбэ. 1999 оной гурбадугаар һарын 12-һоо НАТО^[29], 2004 оной табадугаар һарын 1-нһээ Европын Холбооной гэшүүн болобо. 2007 оной арбан хоёрдугаар һарын 21-нһээ Шенгенэй оронуудай нэгэ болоһон.

2003 ондо «ГРОМ» гэжэ Польшын сэрэгэй тусхай нэгэжэ (польшоор Wojskowa Formacja Specjalna GROM) Иракта коалициин хүсэнэй добтолгодо хабаадалсаба. 2,9 мянган хүнтэеэ Польшо коалициин табадахи ехэ контингентые эльгээбэ. 2008 ондо Польшо сэрэгшэдээ Иракһаа гаргаба^[30].

Уласай түрын бодолго

style="text-align:center;"	style="text-align:center;" \|
Анджей Дуда Юрэнхылэгшэ	Матеуш Моравецкий Юрэнхы сайд

Польшо улас 1997 оной Үндэһэн хууляар захирагдана. Польшын түрын тэригүүн болбол табан жэлэй хугасаатайгаар хоёрһоо дээшэгүй удаа һунгагдадаг юрэнхылэгшэ юм. Засагай газарай толгойлогшо болохо юрэнхы сайд засагай газартаяа юрэнхылэгшын томилогдожо, хуралай баталагдана. Хуули тогтоохо болохо хоёр танхимтай Үндэһэнэй Шуулган 460 һуудалтай Сеймһээ (доодо танхим) ба 100 һуудалтай Сенатһаа (дээдэ танхим) бүридэнэ. Хоёр байгуулгын гэшүүд дүрбэн жэлэй хугасаагаар һунгагдадаг.

Эдэй засаг

Польшо хадаа ажаүйлэдбэриин ба хүдөө ажахын гүрэн юм. Дотоодын ниитэ бүтээгдэхүүн худалдажа абаха шадабариин паритедэй талаар, жэлдэ нэгэ хүндэ 31 430 доллар болоно (2018). 2018 ондо Польшын ХАШ ДНБ 1193 ехэ наяд доллар болобо^[31]. 2007 оной III-дахи кварталай эсэстэ Польшын гадаада уялга 204 ехэ наяд 967 сая доллар байгаа^[32].

Засаг захиргаанай хубаари

Польшо 16 аймагуудһаа (польшоор województwo) бүридэнэ. Аймагууд ээлжээндээ 380 хошуунһаа (польшоор powiat) бүридэдэг, тэрэ тоондо 65 хошуунай эрхэтэй хотонууд байна. Хошуунууд 2478 сомонуудта (польшоор gmina) хубаагдана^[33].

Аймаг	Нэрэ	Ниислэл
Мазови	Mazowieckie	Варшава
Доодо Силези	Dolnośląskie	Вроцлав
Куяви-Поморье	Kujawsko-Pomorskie	Быдгощ, Торунь
Люблин	Lubelskie	Люблин
Любуш	Lubuskie	Гожув-Великопольський, Зелена Гура
Лудзь	Łódzkie	Лудзь
Бага Польшо	Małopolskie	Краков
Ополе	Opolskie	Ополе
Үбэр Карпата	Podkarpackie	Жешув
Подляшье	Podlaskie	Белосток
Поморье	Pomorskie	Гданськ
Свентокшиск	Swiętokrzyskie	Кельце
Силези	Śląskie	Катовице
Ехэ Польшо	Wielkopolskie	Познань
Варми-Мазури	Warmińsko-Mazurskie	Ольштын
Баруун Поморье	Zachodniopomorskie	Щецин

Хүн зон

2008 ондо Польшын хүн зоной тоо 38 116 000 байгаа^[34]. Ушар иимэһээ, Европын холбооной зургадахи олон хүнтэй улас юм. Хүн зоной дундажа нягта һиирэгынь нэгэ дүрбэлжэн километрдэ 122 хүн.

Мүнөөнэй Польшо хадаа дэлхэйн эгээн ниитэлиг, гомогеннэ уласуудай дунда нэгэ юм. 2002 оной хүн зоной тоололгын ёһоор, Польшын ажаһуугшадай 96,74 % өөһэдөө полягууд гэжэ нэрлэбэ. 97,8 % гэртэхидтэй польшо хэлээр зугаалдаг гэжэ харюусаба. Гүрэнэй 1,23 % процент ондоо арад түмэндэ харьяалдаг гэжэ хэлэһэн, тэдэнһээ эгээн томо арад түмэд хадаа силезууд (0,45 %), германишууд (0,4 %), белорусууд (0,1 %), украиншууд (0,1 %), цыганууд, еврейнүүд, польшо-литвагай татаарнууд байна.

Хотонууд

Польшын ниислэл хото болохо Варшава, гурбан боомто хотонуудһаа гадна, Бялысток, Быдгощ, Бытом, Вроцлав, Гливице, Катовице, Краков, Лудзь, Люблин, Познань, Раном, Тарнув, Ченстохова гэхэ мэтэ байна.

Зүүлтэ

↑ Constitution of the Republic of Poland, Article 27.
↑ (2015) Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (pl хэлээр). Central Statistical Office. ISBN 978-83-7027-597-6.
↑ (2013) Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (pl хэлээр). Central Statistical Office. ISBN 978-83-7027-521-1.
↑ Special Eurobarometer 493, European Union: European Commission, September 2019, pages 229–230 (en).
↑ The Act of December 29, 1989 amending the Constitution of the Polish People's Republic.. Internetowy System Aktów Prawnych. Загбар:In lang
↑ GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku.
↑ Surface water and surface water change. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).
↑ demografia.stat.gov.pl/. Population. Size and structure and vital statistics in Poland by territorial division. As of December 31, 2019. the original on June 18, 2020 үдэрһөө архивлагдаһан. June 28, 2021 үдэртэ хандаһан.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.
↑ Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey. Eurostat.
↑ Human Development Report 2020 (en) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019).
↑ Mały Rocznik Statystyczny Polski 2018
↑ U źródeł Polski (Origins of Poland), pp. 86-121.
↑ Archeologia Żywa (Living Archeology), special English issue 2005. Публикация по заказу Центра по защите археологического наследия в Варшаве.
↑ ^15,0 ^15,1 ^15,2 Davies 2005a
↑ Wyrozumski 1986, pp. 171–177.
↑ Дьяков, 1993, с. 56
↑ Дьяков, 1993, с. 57
↑ Дьяков, 1993, с. 58
↑ Дьяков, 1993, с. 59
↑ ^21,0 ^21,1 Дьяков, 1993, с. 68
↑ Медерский, Л. А. Варшава. — Изд-во литературы по строительству, 1967. — С. 15.
↑ ^23,0 ^23,1 ^23,2 Дьяков, 1993, с. 70
↑ ^24,0 ^24,1 Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». История России. XVIII—XX вв. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2004. — С. 378.
↑ Дьяков, 1993, с. 86
↑ Дьяков, 1993, с. 244
↑ «Катынь: хроника событий» Архивировалһан 11 найма һара 2009 оной.: Справка Международного общества «Мемориал» // Полит.ру, 19 марта 2008.
↑ Бухарин Н. Внутренние факторы польской революции 1989 г. Архивировалһан 13 арбан нэгэ һара 2014 оной. // Международный исторический журнал № 7, 2000.
↑ Polska przystępuje do NATO // Rzeczpospolita. — 12 marca 1999.
↑ Польша вывела свои войска из Ирака // Корреспондент. — 28 октября 2008.
↑ 5. Report for Selected Countries and Subjects. International Monetary Fund. 21 April 2018 үдэртэ хандаһан.
↑ Агентство экономической информации ПРАЙМ
↑ Podział administracyjny Polski 2018 (pl). the original on 2018-06-27 үдэрһөө архивлагдаһан. 2018-06-27 үдэртэ хандаһан.
↑ Concise statistical yearbook of Poland. Central Statistical Office. the original on 2011-07-14 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-11-25 үдэртэ хандаһан.

Ном зохёол

Отв. редактор Дьяков, В. А. Краткая история Польши с древнейших времён до наших дней. — Москва: Наука, 1993. — 528 с.
Davies, Norman (2005a). God's Playground: A History of Poland, Volume I, 2nd, Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-231-12817-9.
Wyrozumski, Jerzy (1986). Historia Polski do roku 1505. Warsaw: Polish Scientific Publishers PWN. ISBN 83-01-03732-6.

Европо
	Австри · Азербайджан · Албани · Андорра · Беларусь · Бельги · Болгари · Босни ба Герцеговина · Ватикан · Германи · Греци · Гүржи · Дани · Ирланд · Исланд · Испани · Итали · Казахстан · Кипр · Оросой холбоото улас · Латви · Литва · Лихтенштейн · Люксембург · Мальта · Молдави · Монако · Нидерланд · Норвеги · Нэгэдэһэн Хаанта Улас · Польшо · Португал · Румыни · Сан-Марино · Серби · Словак · Словен · Турк · Унгар · Украина · Финланд · Франци · Хойто Македони · Хорвати · Черногори · Чехи · Швейцари · Швеци · Эстони

[1] Constitution of the Republic of Poland, Article 27.

[GUS97-2] (2015) Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (pl хэлээр). Central Statistical Office. ISBN 978-83-7027-597-6.

[GUS98-3] (2013) Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 (pl хэлээр). Central Statistical Office. ISBN 978-83-7027-521-1.

[2019_Eurobarometer-4] Special Eurobarometer 493, European Union: European Commission, September 2019, pages 229–230 (en).

[5] The Act of December 29, 1989 amending the Constitution of the Polish People's Republic.. Internetowy System Aktów Prawnych. Загбар:In lang

[6] GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku.

[7] Surface water and surface water change. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD).

[8] rafia.stat.gov.pl/. Population. Size and structure and vital statistics in Poland by territorial division. As of December 31, 2019. the original on June 18, 2020 үдэрһөө архивлагдаһан. June 28, 2021 үдэртэ хандаһан.

[IMFWEOPL-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 ^9,3 World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.

[10] Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey. Eurostat.

[11] Human Development Report 2020 (en) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019).

[Mały_Rocznik_Statystyczny_Polski_2018-12] Mały Rocznik Statystyczny Polski 2018

[13] U źródeł Polski (Origins of Poland), pp. 86-121.

[14] Archeologia Żywa (Living Archeology), special English issue 2005. Публикация по заказу Центра по защите археологического наследия в Варшаве.

[playground_I_xxvii-xxviii-15] 15,0 ^15,1 ^15,2 Davies 2005a

[Wyrozumski_171-177-16] Wyrozumski 1986, pp. 171–177.

[Дьяков—1993——56-17] Дьяков, 1993, с. 56

[Дьяков—1993——57-18] Дьяков, 1993, с. 57

[Дьяков—1993——58-19] Дьяков, 1993, с. 58

[Дьяков—1993——59-20] Дьяков, 1993, с. 59

[Дьяков—1993——68-21] 21,0 ^21,1 Дьяков, 1993, с. 68

[22] Медерский, Л. А. Варшава. — Изд-во литературы по строительству, 1967. — С. 15.

[Дьяков—1993——70-23] 23,0 ^23,1 ^23,2 Дьяков, 1993, с. 70

[autogenerated1-24] 24,0 ^24,1 Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». История России. XVIII—XX вв. — М.: ОЛМА Медиа Групп, 2004. — С. 378.

[Дьяков—1993——86-25] Дьяков, 1993, с. 86

[Дьяков—1993——244-26] Дьяков, 1993, с. 244

[memorial-27] «Катынь: хроника событий» Архивировалһан 11 найма һара 2009 оной.: Справка Международного общества «Мемориал» // Полит.ру, 19 марта 2008.

[28] Бухарин Н. Внутренние факторы польской революции 1989 г. Архивировалһан 13 арбан нэгэ һара 2014 оной. // Международный исторический журнал № 7, 2000.

[29] Polska przystępuje do NATO // Rzeczpospolita. — 12 marca 1999.

[30] Польша вывела свои войска из Ирака // Корреспондент. — 28 октября 2008.

[imf-gdp-31] 5. Report for Selected Countries and Subjects. International Monetary Fund. 21 April 2018 үдэртэ хандаһан.

[32] Агентство экономической информации ПРАЙМ

[33] Podział administracyjny Polski 2018 (pl). the original on 2018-06-27 үдэрһөө архивлагдаһан. 2018-06-27 үдэртэ хандаһан.

[34] Concise statistical yearbook of Poland. Central Statistical Office. the original on 2011-07-14 үдэрһөө архивлагдаһан. 2015-11-25 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

Варшава Краков Лудзь Вроцлав	Нэрэ	Хото	Польшоор	Хүн зоной тоо
	1	Варшава	Warszawа	1 700 612
	2	Краков	Kraków	757 611
	3	Лудзь	Łódź	728 892
	4	Вроцлав	Wrocław	630 131
	5	Познань	Poznań	554 696
	6	Гданьск	Gdańsk	460 276
	7	Щецин	Szczecin	410 131
	8	Быдгощ	Bydgoszcz	363 926
	9	Люблин	Lublin	349 103
	10	Катовице	Katowice	310 764
	11	Белосток	Białystok	294 001
	12	Гдыня	Gdynia	249 139
	13	Ченстохова	Częstochowa	236 796
	14	Радом	Radom	221 287
	15	Сосновец	Sosnowiec	216 420
	16	Торунь	Toruń	204 954
	17	Кельце	Kielce	202 196
	18	Гливице	Gliwice	187 474
	19	Забже	Zabrze	181 128
	20	Бытом	Bytom	176 902
2011 оной байдалаар